بخشی از مقاله
چکیده
از جمله روشهایی که امروزه در فهم نظاممند علوم تأثیر به سزایی دارد و میتواند افقهای جدیدی را در مطالعات بگشاید، تحلیل گفتمان یا مطالعات گفتمان شناسانه است. تحلیل گفتمان در پی کشف و درک معنای کلام از طریق قواعد و مؤلفههای شکل دهنده ی آن است. این روش در فهم متن و دلالتهای آن نقش مهمی ایفا میکند. از طریق کاربست
این روش بر آیات قرآنی ضمن مطالعهی روشمند قرآن، میتوان در شناخت آیات و درک بهتر مفاهیم والای نهفته در آن گامهای مؤثری برداشت. یکی از محورهای اصلی در گفتمانشناسی بررسی ساختارهای گفتمانی است.
ساختارهای گفتمانی، ساختارهایی هستند که بهکارگیری یا عدم بهکارگیری آنها و یا تغییر و تبدیل آنها به صورت دیگر در گفته یا متن باعث شود که از گفته، برداشتهای متفاوتی شود، مطلبی پوشیده و مبهم شود، یا صراحت بیشتری پیدا کند و یا بخشی از گفته را برجسته نماید و بخشی دیگر را در حاشیه قرار دهد.
این پژوهش سعی دارد از طریق گفتمان کاوی آیاتی با موضوع تحدّی و تقلیدناپذیری قرآن، آن ها را از منظر گفتمانشناسی تحلیل و بررسی کند. هدف این است که مشخص شود ساختارهای گفتمانی به کار رفتههنگام، سخن از تحدّی کدامند و این ساختارها چه مفاهیم و محتوایی را به مخاطب منتقل میکنند.
نتایج به دست آمده از بررسی این آیات را میتوانقاطعیّت خداوند هنگام سخن گفتن از تقلیدناپذیری قرآن، قطعی و حتمی بودن ناتوانی بشر در آوردن کلامی چون قرآن و عدم امکان آوردن آن در زمانهای بعد، تأکید و برجستهسازی کلام الهی بودن قرآن و ... با استفاده از ساختارهایی؛ چون: کاربرد الگوهای متفاوت جمله، وجهیت، نقشدهی، حذف و طعنه ذکر کرد.
مقدمه:
اعجاز قرآن یکی از بحثهای نظری است که مانند هر بحث نظری دیگر نیازمند دلیل است. یکی از دلیلهای عقلی قرآنی که علاوه بر از سوی خدا بودن قرآن، اعجاز این کتاب آسمانی را به کرسی مینشاند، آیات تحدی است. تحدی در لغت از »حدی« گرفته شده است. »حدی بالمکانحداً« یعنی در آن مکان ماندگار گشت و جابه جا نشد. تحدی تفلاناً« یعنی با او مسابقه گذاشتم و بر او پیروز شدم و به معنای درخواست رقابت که هدف از آن به عجز درآوردن طرف مقابل باشد نیز آمده است
تحدی در اصطلاح به معنای فراخواندن منکران نبوت به آوردن همانندی برای معجزه است : 4-5 قرآن کریم در پنج آیه مخالفان خویش را به تحدی دعوت کرده است. مقالهی حاضر سعی دارد، این آیات را از منظر گفتمان شناسی تحلیل و بررسی کند تا ضمن مشخص نمودن ساختارهای گفتمانی به کار رفته هنگام سخنز اتحدّی، مفاهیم و محتواهای لایههای زیرین این آیات را بیان کند.
گفتمان شناسی یا تحلیل گفتمان - discourse analysis - یک گرایشِ مطالعاتی بین رشتهای است که از اواسط دهه 1960 تا اواسط دهه 1970در پی تغییراتِ گسترده علمی معرفتی در رشتههایی چون انسان شناسی، قوم نگاری، جامعهشناسیِ خُرد، روانشناسی ادراکی و اجتماعی، شعر، معانی بیان، زبان شناسی، نشانه شناسی و سایر رشته های علوم اجتماعی و انسانی علاقهمند به مطالعاتِ نظاممندِ ساختار، کارکرد و فرآیندهای تولیدِ گفتار و نوشتار ظهور کرده است و از علوم گوناگونی همچون هرمنوتیک، ساختارگرایی، شالوده شکنی و… الهام گرفته است
این گرایش به دلیل بین رشته ای بودن خیلی زود به عنوان یکی از روش های کیفی در حوزه های مختلف علوم سیاسی، علوم اجتماعی، ارتباطات و زبانشناسیِ انتقادی مورد استقبال واقع شد. - فرکلاف، - 7 :1379 هر چند تحلیل گفتمان در زبان شناسی رشد یافت اما در زبانشناسی متوقف نماند و در مدتِ نزدیک به دو دهه این گرایش از زبانشناسیِ اجتماعی و زبانشناسیِ انتقادی به همتِ متفکرانی چون میشل فوکو، ژاک دریدا، لاکلاو و موفه، انو دایک، فرکلاف و دیگر متفکران، وارد مطالعات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد و شکلِ انتقادی به خود گرفت و این متفکران تحلیلِ گفتمان را بیشتر در قالبِ تحلیل انتقادی گفتمان - critical discourse analysis - بسط و گسترش دادند
تحلیل گفتمان گرایشی تحقیقی است و سعی دارد با مطالعه اثراتِ ظاهریِ گفتار، ساختارِ تولید و زمینه وقوع متن یا گفتار یعنی عواملِ بیرون از متن - بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و غیره - به تحلیلی دست پیدا کند که رابطه بینِ تشکیلِ ایدئولوژی و تشکیلِ گفتار و تاثیراتِ آنرا بر ساختار و کارگزار، آشکار سازد. چرا که در نگاه این رویکرد رابطه تعاملی بینِ متن - text - و زمینه - context - وجود دارد
در تحلیل گفتمانمعمولاً سعی میشود به تحلیل ناگفتههای یک متن پرداخته شود. این ناگفتهها از راههای مختلفی مانند بررسی واژگان یک متن و معانی آنها، دلالتهای ضمنی واژگان و عبارات، پیش انگاریهای موجود در متون و ساختار جملات و مؤلفههای نحوی مختلف میتوانند آشکار شوند. البته در کاربرد این روش در مورد قرآن باید به دو نکته توجه کرد: اول اینکه قرآن کلام الهی است و دیگر کلامها همه انسانیاند. بنابراین، باید در استفاده از گفتمان کاوی دقت کافی کرد و آن پیش فرضها، اهداف و مؤلفههای گفتمانی را که تنها به کلام انسان مرتبط است در این تحقیق وارد نکرد. اما نکته دوم، با توجه به اینکه هرمنوتیک با تمرکز و تأکید بر بافت متن، بافت موقعیتی و ذهنیت خالق اثر و رابطه بین متن و معنای اثر و نیت مؤلف و استقلال ذاتی معنای متن و پیوند افقها و کثرت معنای یک متن، افقی جدید در مطالعات نقد نوخصوصاً تحلیل متن و تحلیل گفتمان گشوده است، برخی از پیامدهایی که هرمنوتیک در تفسیر قرآن داشته، این روش نیز خواهد داشت.
این پژوهش در پی پاسخگویی به سوالات زیر است:
-1 ساختارهای گفتمانمدار به کار رفته هنگام تحدی طلبی کدامند؟
-2 این ساختارها چه مفاهیم و محتوایی را درباره قرآن به مخاطب منتقل میکنند؟
هدف این است که ساختارهای گفتمانی به کار رفته هنگام سخن از تحدّی و مفاهیم و محتوایی را که به مخاطب منتقل میکنند، مشخص کند. ساختارهای گفتمانمدار ساختارهایی هستند که به کارگیری یا عدم به کارگیری آنها و یا تغییر و تبدیل آنها به صورت دیگر در گفته یا متن باعث شود که از گفته برداشتهای متفاوتی شود، مطلبی پوشیده و مبهم شود و یا صراحت بیشتری پیدا کند و یا بخشی از گفته را برجسته نماید وبخشی دیگر را در حاشیه قرار دهد
بررسی ساختارهای زبانی و مؤلفههای گفتمانمدار در ادبیات و آثار ادبی در چارچوب تحلیل گفتمان از پیشینه قابل توجهی برخوردار است: مجموعه مقالات لطف اله یارمحمدی - - 1383 تحت عنوان »گفتمان شناسی رایج و انتقادی« جز اولین تلاش ها در این زمینه محسوب میشود که در این مجموعه به تحلیل گفتمان با توجه به مؤلفه های جامعه شناختی معنایی گفتمانمدار و نیز تصویرسازی کارگزاران اجتماعی میپردازد، بعد از آن نیز کارهای قابل توجهی در این زمینه صورت گرفته که ذکر همهی آنها در این مقال نمیگنجد. اما در مورد تحلیل گفتمان با موضوع قرآن میتوان موارد زیر را ذکر کرد که بسیار اندک و محدود میباشد و نشان از این دارد که باید به پژوهشها در این زمینه افزود:
»العموش« در کتاب خود بر روی گفتمان سوره بقره کار کرده است، او کوشیده تا برخی از آثار و نشانههای تناسب زبانی در گفتمان قرآن را با دادههای مختلف بافت روشن نماید
باستانی و سوسنی در مقاله خود به بررسی تأثیر جنسیت در گفتمان دو ترجمه معاصر از قرآن پرداختهاند
سیدی و رئیسیان، در مقاله خود با بررسی واژگان کلیدی چون »االله« و »ایمان« و بررسی گزینش نام در سورههای قرآن مثل سوره »دخان« بیان میکنند که تنها از طریق این واژگان میتوان متن قرآنی یا متن سوره را تحلیل نمود
تحلیل گفتمان آیات دو جزء آخر قرآن با موضوع قیامت از دیگر پژوهشهای انجام شده در این زمینه است.
در ادامه ضمن بیان مبانی و مؤلفههای پژوهش، بررسی و تحلیل انجام خواهد شد.
مؤلفه های پژوهش:
تحلیلگران گفتمان و صاحب نظران دیگر در این حوزه، هرکدام به نوبه خود مجموعهای از ساختارهای گفتمانمدار را برای انجام تحلیلها معرفی و ارائه کردهاند؛ از موضوعات یا کلان ساختارهای معنایی گرفته، تا مؤلفههای نحوی مربوط به ساختار جملات و مؤلفههای انسجامی به کار رفته در متون، تا کاربرد واژگان وصفات و نامگذاری یا ارجاع. مثلا فرکلاف در تحلیل گفتمان به سه مرحله وابسته به هم یعنی؛
-1 توصیف متن - آشکارسازی گزاره ها و مواضع ایدئولوژیک متن -
-2 تفسیر - نشان دادن تعامل بین متن و بافت - و
-3 تبیین - تاثیر دو سویه ساختارها بر گفتمان و گفتمان بر ساختارها - قائل است.
در مرحله اول با تمرکز بر واژه ها و وجوه دستوری و تحلیل زبانشناختیِ متن به جستجوی “ارزش های تجربی”، “ارزش های رابطه ای” و ”ارزش های بیانی” موجود در متن که آنها را “ارزش های صوری” متن مینامد، میپردازد.
