بخشی از مقاله
چکیده
براي تدریس تاریخ روشهاي زیادي اعم از داستانی و روایتی -که طریقی سنتی است- تا استفاده از روشهاي نوین مبتنی بر فنآوري اطلاعات وجود دارد. اما میتوان فارغ از نوع امکانات مورد استفاده، تاریخ را با اهداف مختلفی از جمله کاربرديتر کردن آن به دانشآموزان آموخت. نوشته حاضر تلاش میکند تا نظریه مذکور را به محک تجربه درآورد با کمک یک پرسشنامه آن را مستند سازي کند .
شیوهاي که براي تدریس انتخاب شده است بدین گونه میباشد که دبیر بخشی از ساعت کلاسی را به روایت متن درس با استفاده از سخنرانی یا امکانات نوین موجود در کلاس میپردازد. نیمه مهمتر و بیشتر وقت کلاس به بخش دوم آن اختصاص مییابد و قسمتهایی از کتاب درسی را که متأسفانه اکثر دبیران اضافی تصور میکنند با کمک دانشآموزان مورد بحث قرار میدهد. این قسمت ها بدین قرارند: »تصاویر و نقشههاي موجود در کتاب، جداول هر درس که در واقع براي مطالعه آزاد است، یک توضیح، فکر کنید و پاسخ دهید، آخرین قسمت هر درس یعنی اندیشه و جستوجو« نتیجه مورد انتظار نیز از همین قسمتها به آسانی حاصل میشود و دانشآموزان خوشحالند که آنها از این درس چیزهایی میآموزند که هرگز در بقیه دروس امکان آموختن آن برایشان فراهم نیست
ضمناً چندان اهمیتی ندارد که آنها مقدار انبوهی محفوظات تاریخی را در ذهن خود انبار کرده باشند یا خیر. روش ارزشیابی که با شیوة تدریس و هدف آن متناسب باشد نیز مخلوطی از بحث و نظر است که در دو قسمت کتبی و شفاهی با کمک خود دانشآموزان انجام میگیرد. با این روش، امید است دانشآموزانی خلاق، پرسشگر، صبور، نظم پذیر، خطرپذیر، اهل تعاملات بالاي اجتماعی، داراي روحیه مشارکت دسته جمعی و همکاري تقدیم جامعه و کشور گردد.
مقدمه:
مطلوب بیشتر دبیران، تدریس در مدارسی است که کلاسهاي آن داراي تجهیزات مدرن باشند، اما این امر به دلایل زیادي در همه جا امکانپذیر نیست. به همین دلیل این نوشته میخواهد نشان دهد که فقدان امکانات نمیتواند دلیل بازدارندهاي براي یک تدریس موفق باشد. لذا در پیارائه پیشنهادي مبتنی بر تجربه براي انجام تدریسی بهتر با توجه به امکانات موجود در مدارس مختلف است.
هدف این نوشته کاربرديتر کردن تدریس تاریخ است. نوع کاربرد از یک سو به اهداف کلان آموزش و پرورش در ایران و کشورهاي مختلف بستگی دارد. از سویی با اولویتها و علائق سنی شاگردان مقطع متوسطه متناسب خواهد بودو مهمتر از همه این که با فواید معمول تاریخ مرتبط است. محققین و نظریهپردازان از دوران گذشته تا کنون فواید متعددي براي تاریخ ذکر کردهاند.
کتاب درسی »تاریخ ایران و جهان - « - 1 آن فواید را بدین شکل خلاصه کرده است:»گسترش افق دید انسان، آشنایی با سایر ملتها و تمدنها، پیشبینی آینده، شناخت بیشتر انسان، تفاهم و همگرایی جهانی، آشنایی با دانشمندان و بزرگان، شناخت فرهنگ و تمدن خویش، علاقه به میهن و حفظ آن، خودشناسی، قدرشناسی نسبت به تلاش گذشتگان، اقناع حس کنجکاوي انسان، تربیت و هدایت انسان و حفظ میراث فرهنگی.2« فواید دیگري نیز میتوان بر مقولات فوق افزود؛ به عنوان مثال مسعودي در مروج الذهب تاریخ را بستر اخبار ملل و اقسام علوم بشري میداند
مایکل استنفورد تاریخ را گفتگوي بی پایانی براي رسیدن به بهترین راه حل قلمداد کرده است4، دیگري از تاریخ انتظار دارد تا میزان حق گذشتگان در سرنوشت انسانهاي امروز را نشان دهد5، و جی. اچ. پلام در کتابش تحت عنوان »مرگ گذشته« مهمترین فایدة تاریخ براي بشریت را آزادي انسان معاصر از سلطه سنگین گذشته برمیشمارد. 6البته نظریات بدبینانهاي نیز در این زمینه وجود دارد؛ اما در اینجا با دیدي خوشبینانه به علم تاریخ سعی میشود در هر درس بیشترین بهرهنصیب دانشآموزان گردد.
از سوي دیگر با توجه به تغییراتی که در نظام آموزشی کشور حادث شده است و در بعضی موارد خوشایند نیز نبوده، دیدگاه دانشآموزان در مورد یادگیري دگرگون شده است. این قلم، با ربع قرن سابقه کار آموزشی، در طول زمان بارها شیوة تدریس خود را تغییر داده تا اینکه اکنون که در شرف بازنشستگی است به نتایجی رسیده که مقبول دانشآموزان قرار گرفته، مورد توجه همکاران واقع شده و براي خود نیز رضایتبخش بوده است. لذا بر آن شده تا با مکتوب کردن و ارسال آن به این همایش، آن را در معرض دید و داوري سایر همکاران و علاقمندان قرار دهد.
این پژوهش به صورت میدانی با کمک پرسشنامه انجام یافته است . در انجام آن، از همکاري کامل مدارس محل کار، مدیران و کادر محترم، سرگروه مشاوران منطقه، دانشآموزان و نیز ادارة آموزش و پرورش برخوردار بوده است. اما مشکلاتی نیز داشته که اهم آنها هزینههاي نسبتاً سنگینی بوده است که متحمل گشته است . بیشتر این مخارج صرف طرح پرسشنامه و تحلیل آن شده است که خود فاقد تخصص در این زمینه بوده است. زمان زیادي که این پروژه به خود اختصاص داد مشکل دیگرآن بوده است. اما وقتی که نتایج مورد انتظار به دست آمد تمام خستگی فراموش شد. - پرسشنامه و نتایج آن پیوست متن حاضر میباشد. - موضوع حاضر چیزي نیست که از دید سایر دبیران تاریخ و نیز پژوهشگران علم تاریخ پنهان مانده باشد بلکه تاکنون افراد زیادي در این زمینه دست به قلم برده اند یعنی؛ تقریباً از زمانی که نویسندگان در پی شناخت فواید تاریخ برآمدند به استفادة کاربردي آن نیز اندیشیدند و مطالبی نگاشتند. لذا میتوان در اغلب کتبتاریخی اشاراتی مجمل یا مفصل در این زمینه یافت.
بخش اول: تدریس
تدریس به عوامل زیادي بستگی دارد. شرایط فیزیکی کلاس، امکانات موجود، محتواي کتاب درسی، وضعیت عمومی دانشآموزان و میزان اطلاعات علمی و مهارت معلم در امر تدریس از اهم عوامل تأثیرگذار بر این امر است. به نظر میرسد از بین عوامل فوق دو عامل بیش از دیگر عواملتحت تأثیر یا وابسته به مدرس است:
الف - آماده سازي دانشآموزان حاضر در کلاس: اصلیترین عنصر تدریس، دانشآموز است. اگر دانشآموز کم حوصله باشد امکان ارائه یک تدریس خوب اندك است. لذا یکی از وظایف معلم را آمادهسازي دانشآموزان قبل از شروع تدریس قلمداد کردهاند.
تجربه نشان داده است که بخش قابل توجهی از آمادگی روحی دانشآموزان متأثر از روحیه معلم است. بنابراین معلمی که مایل به ارائه یک تدریس ثمربخش است باید با انگیزه و انرژي به کلاس وارد شود. به نظر میرسد با انرژي وارد شدن تأثیر بیشتري بر جریان تدریس خواهد داشت . شاید بدین دلیل که انگیزه یک امر درونی و نامشهود است که پس از آغاز کلام، از سوي دانشآموزان قابل فهم است، اما یک ورود پر انرژي در مدرسه و سپس در کلاس درس به این دلیل که عینیت و نمود خارجی داردپیامدهاي بیشتري خواهد داشت. توصیه شده است معلم با هر حرکتی، اعم از طرز راه رفتن بین اتاق استراحت دبیران تا کلاس یا هنگام احوالپرسی از دانشآموزان انرژي خود را نشان دهد تا بتواند روحیه خود را به آنها منتقل کند.
ب - میزان اطلاعات علمی معلم: دومین عامل مرتبط با مدرس، میزان اطلاعات یک معلم است که تشخیص آن براي دانشآموزان امروزي کار سختی نیست و به کرّات دیده شده است که یکی از معیارهاي تفاوت قائل شدن بین معلمان حتی از سوي کمعلاقهترین دانشآموزان نیز همین اصل است. لذا دبیر براي رسیدن به اهدافش در ارائه یک تدریس مطلوب، باید خود را مکلف کند یک برنامه مطالعاتی منظم داشته باشد و با اطلاعات کافی در کلاس حاضر شود.
در طول دورة آزمون علاوه بر رعایت اصول فوق، با امید جلب توجه هرچه بیشتر دانشآموزان در هنگام ارائه درس چند فاکتور در اولویت قرار گرفته است؛ استفاده از تخته هسییا سایر امکاناتی که احتمالاً در کلاس موجود است، تن صداي مناسب با تغییرات هدفمند آن در حین صحبت کردن، تغییر فاصله بین معلم و دانشآموز هنگام تدریس و استفاده از نکات جالب و مثالهاي دقیقی که با سن، روحیه، فرهنگ محل سکونت و زندگی روزمرة دانش آموزان مرتبط و متناسب باشد. در کار تدریس بیش از هر چیزي از تختهسیاه میشود تابا کمک آن، از انتزاعی بودن مطالب تاریخی کاسته شود و کلام عینیت بیشترییابد.
این مهم با استفادة از ترسیم نقشههاي تاریخی مقدور خواهد بود که براي ارائه هر درس، نقشه تاریخی متناسب با آن بر روي تخته ترسیم میگردد و صحبت از مهاجرتهاي اقوام، بنیان سلسلهها و شهرهاي مهم و قلمرو هر حکومت با کمک همین مؤلفه در ذهن دانشآموزان حک میشود. جاذبه کار وقتی براي دانشآموزان بیشتر خواهد شد که همه اینها از روي ذهن و نه با مراجعه به کتاب و یادداشت انجام گیرد.
کار دیگري که براي افزایش الفت دانشآموزان به درس تاریخ انجام مییابد نشان دادن ارتباط آن با دروس دیگر است و در این زمینه سخن به جاهایی کشانده میشود که آنها ناخودآگاه به یاد مطالب کتب دیگرشان بیفتندمثلاً. در آخرین تدریس نگارنده-قبل نگارش این سطور- که شرح تاریخ سلجوقیان بود وقتی یکی از وزیران آن دولت-بدون بردن نامش-با این عناوین توصیف گشت که»وزیر فردایرانی تباري بود که براي یاد دادن آیین کشورداري به سلجوقیان کتابی نوشت « و بعد از دانشآموزان خواسته شد تا کتابی در این موضوع نام ببرند آنها توانستند با کمی راهنمایی »سیاست نامه« را ذکر کنند و اندکی بعد نام خواجه نظامالملک را به خاطر آوردند ناگهان دانشآموزي کتاب درسی دیگرش را روي میز گذاشت و با خوشحالی مطالبی از آن کتاب را میخواند و با بلند کردن صدایش در هنگام قرائت، دوستانش را دعوت به استماع میکرد:
»ملکشاه سلجوقی در اواخر کار از او خواسته بود تا حاصل مطالعات و تجربیات خود را در کتابی راجع به آیین مملکتداري تدوین کند « و همه کلاس بالاتفاق به دبیر وانمود میکردند که آنها این مطالبی را که توضیح داده شد میدانستند و مصرانه دبیرشان را دعوت میکردند که به مطالب آنها، که از کتاب تاریخ ادبیات یاد گرفتهاند گوش فرا دهد، زیرا به زعم آنها، این اطلاعات گرانبها براي دبیر بسیار مفید خواهد بود. اکنون جاي معلم و دانشآموز معکوس شده بود و آنها به دبیر تاریخ، تاریخ یاد میدادند.
دبیر نیز تجاهل کرده و با خوشحالی مطالب جدید را یاد میگرفت. لحظاتی بعدبه طور خودجوش بحث از سیاست نامه و ارزش علمی آن فضاي کلاس را پر کرد. اکنون کار آخر خود را بایست انجام داد و دقت نمود که هر کدام از شاگردان که درگیر نشدهاند وارد بحث شوند. امید است که خوانندگان این مطلب تصور نکننداین کار طاقت فرسایی خواهد بود زیرا با تدارکاتی که براي آمادگی روحی فراگیران قبل از تدریس انجام شده و در بدو ورود انرژي زیادي به آنها منتقل شده است فقط با یک اشاره مختصر همه وارد بحث میشوند.
یکی دیگر از راههاي جلب توجه دانشآموران به مطالب درسی ارتباط دادن آن مباحث با فیلهايم تاریخی است که معمولاً دانشآموزان اوقاتی را صرف تماشاي آنها مینمایند. مناسبتر است به فیلمهاي روز اشاره شودمثلاً. در بحث از اشغال ایران پس از شهریور 1320ش. کافی است عنوان فیلم »در چشم باد« بر زبان بیاید. دانشآموزان خود بقیه کار راانجام میدهند. درنهایت شاید با اندکی راهنمایی بتوان آنها را متوجه کرد که یکی از کاربردهاي تاریخ استفاده از آن در تهیه فیلم است؛ و همینطور نتایجی که یک فیلم تاریخی میتواند در جامعه داشته باشد.
آنگاه نوبت به بخش دوم یعنی بررسی مطالبِ»به ظاهر اضافی« کتاب میرسد. »یک توضیح« دراغلب موارد حاوي حکمتهاي اخلاقی است و با همین فایده نیز تبیین میگردد. در قسمت »فکر کنید « به دانشآموزان کمک میشود تا ریشههاي مسایل را بشناسند و احتمالاً آنها در این فرصت میتوانند یاد بگیرند که چگونه با شناسایی ریشه معضلات خود را از سلطه آنها آزاد کنند.
»فعالیت«هاي هر بخش زمینه مناسبی است تا دانشآموزان وارد یک رقابت شوند. »اندیشه و جستوجو« فرصت شرایط یک کار عملی به صورت گروهی یا فردي را فراهم میکند. در قسمت » فکر کنید « دست دانشآموزان را باید گرفت و آنها را به اعماق تاریخ برد تا تفاوت بین جوامع و حکومتها را دریابند، و با درك عوامل موفقیت نخبگان تاریخی، آن را در زندگی خود الگو قرار دهند.
بخش دوم سنجش
در این شیوه دو نوع ارزشیابی کتبی و شفاهی در کلاس انجام میگیرد که تفاوتهاي زیادي با روشهاي معمول دارد. این شیوه مزایاي زیادي دارد: کلاس را از حالت سنتی و کسالت خارج میکند، رقابت و همکاري را توأم با یکدیگر در بین دانش آموزان ایجاد کرد.
