بخشی از مقاله
تدوین استراتژی های بهینه مدیریت پسماندهای شهری ایرانشهر با استفاده از رویکرد تحلیل عوامل استراتژیک SWOT
چکیده
امروزه با پیشرفت علوم و تکنولوژی، تولید و مدیریت مواد زاید جامد نیز بسیار دگرگون شده است، تاکنون راهکارههای متفاوتی در کشورهای مختلف جهت ارتقاء کارایی سیستم مدیریت مواد زاید جامد ارائه گردیده و با توجه به اینکه در عصر حاضر مدیریت راهبردی گامی موثر در جهت رسیدن به قله رفیع موفقیت سازمان و نیز تحقق اهداف سازمانی در برنامه های بلند مدت است، با این دیدگاه در این پژوهش از روش SWOT به منظور ارائه برنامه راهبردی مدیریت پسماندهای شهر ایرانشهر در جهت بررسی وضعیت موجود مدیریت پسماند، استفاده شده است.
در حال حاضر شهر ایرانشهر، با جمعیتی بالغ بر 100642 نفر، روزانه بیش از 120 تن پسماند تولیدی دارد که برای این حجم زایدات تولیدی باید تدابیر کارشناسی و مدیریتی مبتنی بر اصول مهندسی اندیشیده شود. مدیریت مواد زاید در شهر ایرانشهر با 6 نقطه قوت داخلی برابر 10 نقطه ضعف داخلی و تعداد 6 فرصت خارجی در برابر 8 تهدید خارجی شناسایی و بررسی شده است. در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی(ضعف و قوت)، جمع نمره های نهایی، 2/20 محاسبه شده که این امر نشان می دهد که مدیریت مواد زاید جامد شهر ایرانشهر از نظر عوامل درونی دارای ضعف است. همچنین بررسی ماتریس ارزیابی عوامل خارجی(تهدید و فرصت) با مجموع امتیاز 2/57 نشان دهنده آنست که در وضعیت موجود، مدیریت پسماند شهر ایرانشهر می تواند با تقویت فرصت ها در مقابل تهدیدها به خوبی عمل کند. لذا در یک جمع بندی کلی می توان گفت که آستانه ی آسیب پذیری مدیریت مواد زاید شهر ایرانشهر بسیار بالاست و نیازمند ارائه سیاست های مناسب در جهت رفع ضعف ها و تهدیدها با استفاده از نقاط قوت و فرصت ها می باشد.
واژه های کلیدی: استراتژی، مدیریت پسماند، تکنیک SWOT، عوامل داخلی و خارجی، ایرانشهر.
-1 مقدمه
-1-1 طرح مساله
در سالیان اخیر انسان با استفاده از فن آوری های مختلف، طبیعت را که بستر زیست اوست دگرگون نموده و آن را در جهت رفع نیازهای فزاینده خود به خدمت گرفته است. انسان بدون توجه به عوامل اصلی محیط و حد تحمل آن سبب تخریب بیش از حد محیط گشته و بقا، رشد و سلامت نسل های فعلی و آینده را در معرض خطر قرار داده است. این در حالی است که اگر فعالیت های انسانی در چارچوبی منطقی و بر مبنای اصول علمی و عملی بنا نهاده شود، می تواند از حیات اجتماعی رو به رشد و پویا برخوردار باشد(عبدلی و همکاران، .(504:1388 بررسی متون فرادستی مرجع از جمله چشم انداز بیست ساله کشور و اصل پنجاهم قانون اساسی با تاکید بر حفاظت محیط زیست بعنوان یک وظیفه عمومی، باعث شده که مدیریت پسماند در کانون توجهات مربوط به توسعه پایدار قرار گیرد(خورزنی، .(89:1386 موضوع مدیریت پسماندها و یا فراتر از آن مدیریت چرخه مواد، یکی از محورهای اصلی و بسیار مهم توسعه پایدار است و به عنوان یکی از مهمترین دغدغه های جوامع بشری مطرح می باشد(حاتمی نژاد و همکاران، .(1:1391 مدیریت و مهندسی مواد زاید جامد شهری، یکی از علوم بسیار پیشرفته در کشورهای جهان اول و برخی از کشورهای در حال توسعه محسوب می شود و توجه به کار گیری دانش فنی روز جهان و استفاده از فن آوری های نوین بین المللی در اداره مدیریت شهری یکی از ارکان اصلی تعیین استراتژی ها و سیاست های بهداشتی و زیست محیطی در آن کشور ها می باشد(محرم نژاد و تهرانی، .(1:1387 بنابراین جمع آوری و دفع پسماندها به طریقی مناسب که بتواند سبب کاهش مستقیم و غیرمستقیم خطرات مربوط به سلامتی مردم و آسیب به فون و فلور و محیط گردد، بسیار حائز اهمیت است(تقوایی و همکاران، .(42:1391
-2-1 اهمیت و ضرورت
توسعه سریع شهرها و صنایع، مصرف بی رویه منابع و تغییر الگوهای مصرف، باعث بوجود آمدن بحران های عظیمی گردیده است که محیط زیست، بهداشت و سلامتی انسانها، به ویژه شهرنشینان را در معرض خطرهای گوناگون قرار داده است. در کنار مسایل و موضوعات گوناگون شهرهای ایران، خطرات محیط زیستی ناشی از سوء مدیریت پسماندها به عنوان یکی از مشکلات اساسی کشور مطرح می باشد(عمرانی و همکاران، .(42:1389
شدت و افزایش فعالیت های انسانی، به منزله تولید افزونتر انواع پسماندهای مختلف می باشد که با توجه به کمیت و کیفیت پسماندهای تولیدی در جوامع بشری، مواجهه اصلی با آنها مستلزم استقرار نوعی سیستم مدیریت کارآمد و اثر بخش می باشد. چنین سیستمی همواره نیازمند اتخاذ جهت گیری های هدفمند بوده که این مهم مستلزم استفاده از روشهایی می باشد که قادر باشند با تحلیل وضع موجود و شناسایی عوامل تاثیرگذار بیرونی و درونی، سطح بهینه حرکت مدیریت را تعین نمایند(پناهنده و نقوی هیبتی، .(1:1389
با توجه به اینکه فرآیند مدیریت پسماند یک مقوله چند وجهی است و به عواملی همچون تولید زایدات، جمع آوری، حمل و نقل، دفع و بازیافت آن بستگی دارد، بنابراین محدوده مدیریت این مقوله بسیار وسیع و متغیر است، برای چنین سازمانی راهی جز مدیریت راهبردی وجود ندارد. یکی از مناسبترین فنون برنامهریزی، ماتریس SWOT (تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید) است که امروزه به عنوان ابزاری نوین برای تحلیل عملکردها و وضعیت شکافها، مورد استفاده قرار میگیرد(عابدین زاده و همکاران، .(93:1390 جهت رسیدن به نقطه ای قابل قبول در این عرصه، ابتدا باید عوامل داخلی و خارجی تاثیرگذار بر عملکرد سیستم مدیرت پسماند اعم از چالش ها و عوامل کند کننده و همچنین پتانسیل های شتاب دهنده و فرصت ها را مورد بررسی قرار داد و سپس به تدوین استراتژی های بهینه اقدام کرد(ملکی و همکاران، .(350:1386 لذا با توجه به اهمیت موضوع کار مدیریت اجرایی پسماند، در این مقاله سعی می گردد با استفاده از روش های علمی یک الگوی مدیریتی برای بررسی کلیه عوامل دخیل جهت دستیابی به اهدافی که قانون برای مدیریت اجرایی پسماند تعیین کرده است معرفی گردد.
-3-1 اهداف تحقیق
با توجه به اینکه مدیریت اصولی شهری در توسعه پایدار شهرها نقش اساسی دارد و مدیریت مواد زاید شهری با توجه به اثرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی آن، بخش مهمی از مدیریت شهری را تشکیل می دهد، اهداف کلی ما از این تحقیق به صورت زیر است:
1. مطالعه وضع موجود مدیریت مواد زاید در شهر ایرانشهر و بررسی مشکلات مربوط به آن
2. بررسی و شناسایی عوامل داخلی و خارجی موثر بر مدیریت مواد زاید در شهر ایرانشهر
3. ارائه استراتژی های بهینه سیستم مدیریت مواد زاید شهر ایرانشهر
-4-1 روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع تحقیقات تحلیلی-توصیفی است و برای انجام آن از روش ترکیبی (روش های کتابخانه ای و اسنادی، تحلیلی و توصیقی) استفاده شده است، که با توجه به اطلاعات به دست آمده وضعیت مدیریت مواد زاید در شهر مورد نظر مورد بررسی قرار گرفت. در این تحقیق، ابتدا به بررسی و شناسایی عوامل محیطی شامل محیط داخلی و محیط خارجی مدیریت پسماند شهر ایرانشهر پرداخته شد. در تحقیق حاضر، شناخت کلیه متغیرهای موجود در محیط های داخلی و خارجی مدیریت پسماند شهر ایرانشهر از طریق
بررسی گزارشات و اسناد و مدارک موجود، مصاحبه با مدیران و کارشناسان مدیریت پسماند شهرداری ایرانشهر مرتفع گردیده است و پس از شناسایی عوامل داخلی و خارجی، لیستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای مربوط به مدیریت پسماند مشخص گردیده و سپس نسبت به تجزیه و تحلیل و ارزیابی عوامل داخلی با استفاده از ماتریسIFE و همچنین ارزیابی عوامل خارجی با استفاده از ماتریس EFE اقدام شده است. در این مرحله نمره نهایی حاصل شده از هر یک از ماتریس های یاد شده، نشان دهنده نوع وضعیت سازمان نسبت به عوامل داخلی و خارجی مدیریت پسماند است. در مرحله بعد، با استفاده از لیست قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدهای عمده مدیریت پسماند شهر ایرانشهر نسبت به تشکیل ماتریسSWOT اقدام و پس از مقایسه نقاط قوت داخلی و فرصت های خارجی استراتژی های SO و از مقایسه نقاط ضعف داخلی با فرصت های موجود در خارج سازمان، استراتژی های WO و از مقایسه نقاط قوت داخلی با تهدیدهای خارجی استراتژی های ST و از مقایسه نقاط ضعف داخلی با تهدیدهای خارجی، استراتژی های WT مشخص شدند. و در نهایت به ارائه راهبردها و استراتژی های مناسب مدیریت صحیح مواد زاید در شهر ایرانشهر پرداخته شد.
-5-1 بررسی سیستم مدیریت پسماند شهر ایرانشهر
محدوده مورد مطالعه شهر ایرانشهر است که در ناحیه مرکزی بلوچستان و در موقعیت 27 درجه و 12دقیقه عرض شمالی و 60 درجه و 24 دقیقه طول شرقی واقع شده است. در شهر ایرانشهر با جمعیت100642 نفر (مرکز آمار ایران، .(1385 روزانه حدود 120 تن پسماند تولید می شود که 40 درصد آن در شب و 60 درصد آن در روز جمع آوری می شود. سرانه تولید پسماند این شهر، 1کیلو و 200 گرم به ازای هر نفر در روز می باشد. حدود 75 درصد از پسماندهای شهر ایرانشهر شامل (شهرداری ایرانشهر، .(1388
در شهر ایرانشهر کوشش های زیادی برای مدیریت پسماند توسط شهرداری انجام شده است. که شاخص ترین اقدام، ایجاد سازمان مدیریت پسماند است که نشانگر عزم شهرداری در تکمیل سیستم مدیریت پسماند به صورت جامع و مهندسی می باشد. اما با این وجود کمبودها و نقاط ضعفی نیز از جمله عدم وجود بانک اطلاعات جامع مدیریت پسماند، عدم مهار تولید روز افزون پسماند و عدم بهره مندی و بکارگیری تکنولوژی ها، تاسیسات و امکانات روز در امر انتقال، پردازش و دفع پسماند در وضعیت فعلی مشاهده می شود که این امور، برنامه ریزی و اجرای فرایند مدیریت پسماند را با چالش مواجه می کند.
-2 نتایج
-1-2 لیست عوامل داخلی(قوت و ضعف) و عوامل خارجی(فرصت و تهدید)
در جدول شماره (1) فهرستی از عوامل داخلی سازمان شامل نقاط قوت و نقاط ضعف و عوامل خارجی شامل فرصت ها و تهدیدات آمده است:
جدول:(1 فهرست عوامل داخلی(قوت و ضعف) و عوامل خارجی(فرصت و تهدید)
-2-2 تشکیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE)
پس از بررسی عوامل داخلی، مهمترین عوامل فهرست می شوند. این عوامل باید در برگیرنده مهمترین نقاط قوت و ضعف سازمان باشند. تهیه این ماتریس شامل مراحل زیر است(عمرانی و همکاران، :(44:1389
-1 ابتدا نقاط قوت و سپس ضعف نوشته می شوند.
-2 به این عوامل از صفر(اهمیت ندارد) تا )1بسیار مهم است) وزن داده می شود. وزن داده شده به هر عامل، بیانگر اهمیت نسبی آن در موفقیت است و مجموع این وزن ها باید برابر 1 شود.
-3 به هر یک از این عامل ها نمره 1 تا 4 داده می شود. نمره 1 بیانگر ضعف اساسی، نمره 2 ضعف کم، نمره 3 نقطه قوت و نمره 4 بیانگر نقطه قوت بسیار بالای عامل مورد بحث می باشد.
-4 برای تعیین نمره نهایی(امتیاز وزن دار) هر عامل، وزن هر عامل در امتیاز وضع موجود آن ضرب می شود. -5 مجموع نمره های نهایی هر عامل محاسبه و نمره نهایی سازمان مشخص می شود.
-6 در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، اگر نمره نهایی از 2/5 (میانگین 1 و ( 4 بیشتر باشد، نقاط قوت از نقاط ضعف بیشتر است و اگر جمع نمره های نهایی از 2/5 کمتر باشد نقاط قوت از نقاط ضعف کمتر است.
در جدول شماره((2، نتیجه ماتریس ارزیابی عوامل خارجی مدیریت پسماند شهر ایرانشهر ارائه شده است.
جدول :(2) نتیجه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی مدیریت پسماند شهر ایرانشهر
عوامل استراتژیک داخلی وزن امتیاز وضع امتیاز توضیحات
موجود وزن دار
نقاط قوت
-1 استفاده از لباسهای یک دست و شبرنگ 0/05 4 0/2 استفاده از لباسهای یک رنگ و شب رنگ
توسط پرسنل شهرداری در کاهش حوادث موثر بوده است.
-2 ایجاد سازمان مدیریت پسماند در ساختار 0/07 4 0/28 اجرای استراتژیک برنامه های مدیریت
تشکیلاتی شهرداری پسماند در کنار تشکیلات و ساختار
منطبق بر آن.
-3 انجام مطالعات و تحقیقات در خصوص 0/07 4 0/28 مطالعات و تحقیقات کاملی در ارتباط با
شرایط محلهای دفن زباله انتخاب محل دفن صورت گرفته است.
-4 اجرای برنامه های آموزشی پسماندهای 0/06 3 0/18 در برخی از مناطق بعنوان نمونه طرح
قابل بازیافت در مناطق نمونه آموزشی تفکیک و جمع آوری پسماندهای
ارزشی به اجرا درآمده است.
-5 اجرای کلاس های آموزشی توسط 0/06 3 0/18 برگزاری کلاسهای آموزشی با همکاری
شهرداری با همکاری آموزش و پرورش آموزش و پرورش جهت آشنایی با فرایند و
مراحل مدیریت پسماند.
-6 رعایت برنامه زمان بندی جهت جمع آوری 0/07 4 0/28 رعایت زمان بندی جهت جمع آوری زباله
زباله توسط ماموران شهرداری توسط ماموران شهرداری نقطه قوت در
مدیریت زائدات می باشد.
نقاط ضعف
-1 عدم تفکیک زباله در مبدا 0/06 1 0/06 تفکیک زایدات در مبدا انجام نمی شود و
تلاش سازنده ای صورت نپذیرفته است.
-2 استفاده از ظروف نامناسب نگهداری زباله 0/05 1 0/05 آموزش و اطلاع رسانی تا حدی توانسته
در منازل فرهنگ استفاده از ظروف مناسب
نگهداری را بهبود بخشد.
-3 پایین بودن سطح آگاهی های اجتماعی و 0/06 2 0/12 عدم وجود برنامه آموزش موثر و مداوم در
محدود بودن مشارکت های اجتماعی در امر مجموعه همگانی و تخصصی مدیریت
مدیریت پسماند پسماند موجب گردیده تا شهروندان فاقد
نگرش های لازم در بالا بردن مشارکت
مورد نیاز این مدیریت در سطح شهر
شوند.
-4 عدم بهره مندی و بکارگیری تکنولوژی ها، 0/07 1 0/07 در حال حاضر، غالب امکانات و تاسیسات
تاسیسات و امکانات روز در امر انتقال، پردازش مربوط به مدیریت پسماند با نگرش به
و دفع پسماند امکانات گذشته و فارغ از تکنولوژی های
روز،نصب و مورد استفاده قرار می گیرد.
-5 عدم وجود بانک اطلاعاتی جامع مدیریت 0/07 2 0/14 مجموعه، فاقد آمار و اطلاعات ثبت شده
پسماند قابل اطمینان جهت برنامه ریزیهای آینده
می باشد.
-6 نبود برنامه پرسنلی، کمبود نیروی 0/06 1 0/06 در حال حاضر شهرداری فاقد تخصص
کارشناسی و متخصص و پایین بودن سطح های مورد نیاز مدیریت پسماند در یک
بهره وری نیروی انسانی غالب یکپارچه بوده که این تخصص ها نیز
به دلیل عدم به روز رسانی در زمینه مورد
نیاز، فاقد کارایی در زمینه اجرایی نمودن
برنامه های مدیریت پسماند می باشد.
-7 جمع آوری دستی و نیمه مکانیزه بودن 0/05 2 0/1 عملیات جمع آوری پسماندها به صورت
عملیات جمع آوری نیمه مکانیزه و دستی انجام می شود.
-8 کمبود منابع، بودجه و اعتبارات لازم برای 0/07 1 0/07 پایین بودن سطح منابع و اعتبارات مورد
اجرای برنامه های مدیریت پسماند نیاز در امر مدیریت پسماند موجب گردیده
تا این مهم در عرصه اجرایی شدن با
مشکلات عدیده روبه رو گردد.
-9 فقدان بخش تحقیقات و توسعه در 0/06 1 0/06 مجموعه شهرداری فاقد ساختار تحقیقاتی
شهرداری در جهت پژوهش های مورد نیاز مدیریت
پسماند در زمینه توسعه های آتی می
باشد.
-10 تولید روز افزون و کنترل نشده 0/07 1 0/07 رشد جمعیت و تغییر الگوی مصرف همراه
پسماندهای شهری با توسعه سایر ابعاد اجتماعی، منجر به
تولید مقادیر انبوهی پسماند گردیده است.
جمع کل 1 2/20
-3-2 تشکیل ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)
پس از بررسی عوامل خارجی، عوامل شناخته شده فهرست می شوند. بین 10 تا 20 عامل که دربرگیرنده عواملی باشد که موجب فرصت می گردد یا سازمان را مورد تهدید قرار می دهد، معین می گردد. تهیه این ماتریس شامل مراحل زیر است(عمرانی و همکاران، .(46:1389
-1 نخست عواملی که موجب فرصت و موقعیت می شوند و سپس آن ها که سازمان را تهدید می کنند، معین می شوند.
-2 به این عوامل وزن یا ضریب داده می شود. این ضریب ها از صفر (بی اهمیت) تا 1 (بسیار مهم) می باشند. ضریب، نشان دهنده اهمیت نسبی یک عامل می باشد. مجموع این ضریب ها باید عدد 1 شود.
-3 به هر یک از عواملی که موجب موفقیت می شوند رتبه 1 تا 4 داده می شود و این عدد بیانگر میزان اثربخشی استراتژی کنونی در نشان دادن واکنش نسبت به عامل مزبور است. عدد 4 به معنی این است که واکنش بسیار عالی بوده و عدد 3 یعنی واکنش از حد متوسط بالاتر و عدد 2 یعنی واکنش در حد متوسط و عدد 1 به این معناست که واکنش ضعیف می باشد.
-4 ضریب هر عامل را در امتیاز وضع موجود مربوطه ضرب نموده تا نمره نهایی (امتیاز وزن دار) بدست آید.
-5 مجموع این نمره های متعلق به هر یک از متغیرها را بدست آورده تا بتوان مجموع نمره های سازمان را تعیین کرد.
-6 در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی، اگر نمره نهایی از 2/5 (میانگین 1و( 4 بیشتر باشد، فرصت ها از تهدیدها بیشتر است و اگر جمع نمره های نهایی از 2/5 کمتر باشد، بدان معناست که مدیریت پسماند در خصوص استفاده از فرصت ها و مقابله با تهدیدها به خوبی عمل نمی کند..
در جدول شماره((3، نتیجه ماتریس ارزیابی عوامل خارجی مدیریت پسماند شهر ایرانشهر ارائه شده است.
جدول :(3) نتیجه ماتریس ارزیابی عوامل خارجی مدیریت پسماند شهر ایرانشهر
