بخشی از مقاله
تدوین برنامه ریزی استراتژیک صنعت شیلات ایران (مطالعه موردی سازمان شیلات ایران)
چکیده امروزه بیشتر سازمان ها برای افزایش توانمندی ها، رشد و بقای بلند مدت و کاهش ریسک عملیات خود نیازمند تدوین برنامه ریزی استراتژیک می باشند. این برنامه ها ارتباط مستقیمی با سیاست ها، اهداف ، مأموریت ها، اندازه، پویایی، درجه پیچیدگی و ساختار سازمان دارد. ازاین رو برنامه ریزی استراتژیک با نگاه به آن عوامل تعیین می گردد.
دراین مقاله سعی شده است تا با استفاده ازفنـون برنامـه ریـزی اسـتراتژیک، عوامـل داخلـی (نقـاط قـوت وضعف) و عوامل خارجی (فرصت ها وتهدیدها)، اهداف بلند مدت سازمان شیلات ایران شناسایی شـده و برای دستیابی به این اهداف استراتژی های مناسب تدوین و پیشنهاد شود. در این راستا جهت تدوین برنامه استراتژیک سازمان شیلات، سئوالاتی مطرح شده و براساس تحلیلهای انجام شده، مدلی جهت پاسخ گویی به سوالات با هدف تدوین برنامه ریزی استراتژیک سازمان ارائه شده است.
واژه های کلیدی: مدیریت استراتژیک، برنامه ریزی استراتژیک، مأموریت، سازمان شیلات ایران، فرصت و تهدید، نقاط قوت و ضعف، اهداف بلندمدت و استراتژی
مقدمه
امروزه بیشتر سازمان ها برای افزایش توانمندی ها، رشد و بقای بلند مدت و کاهش ریسک عملیـات خـود نیازمند تدوین برنامه ریزی استراتژیک می باشند. این برنامه ها ارتباط مسـتقیمی بـا سیاسـت هـا، اهـداف، ماموریت ها، اندازه، پویایی، درجه پیچیدگی و ساختار سازمان دارد. از این رو برنامه ریـزی اسـتراتژیک بـا نگاه به آن عوامل تعیین می گردد. وضعیت پیچیده پیش روی مدیران و برنامه ریزان سازمان را ناگزیرمی B سازد که از اندیشه و رویکرد سیستمی برای شناخت، تجزیه و تحلیل فرصت ها، موقعیـت هـا، تهدیـدها و محدودیت های محیط بیرونی و نقاط قوت و ضعف درونی سازمان اسـتفاده نمـوده، آنگـاه توانـایی هـا و ظرفیت های سازمان را با اطلاعاتی که از تجزیه و تحلیل بدست آمده ترمیم و تقویت نموده تا شرایط برای اجرای برنامه ها در سازمان بوجود آید.
سازمان ها می بایست باشناخت مفاهیم، بسترها، استراتژی ها و چگونگی فرایند برنامـه ریـزی اسـتراتژیک چشم اندازهای آتی خود را ترسیم نموده تا بتوانند با شرایط پـیش روی خـود سـازگاری و انطبـاق داشـته باشند و به عملیات و بقای خود ادامه دهند.
تغییرات فاحش در بخش عمومی تصمیم گیران ارشد دولتـی را نـاگزیر مـی سـازد بـه روش اسـتراتژیک درباره آن چه دولت باید انجام دهد، بیندیشند و برنامه ریزی استراتژیک را مورد اسـتفاده قـرار دهنـد. بـا وجود آنکه هردو برنامه استراتژیک و جامع مجموعه ای از مفاهیم، رویه هـا، و ابزارهـا اسـت، امـا بـرای برنامه ریزی استراتژیک رهیافت های گوناگون وجود دارد که با مقاصد و مو قعیت های مورد نظر تدارک می یابند. از لحاظ کاربردی، به علت هدایت برنامه در مسیر خاص توسط قوه قانون گذاری حاکم، برنامـه ریزی جامع به هیچ روی جامع نیست. موقعی فرایند برنامه ریزی استراتژیک برای دولت ها، سازمان های عمومی و سازمان های غیر انتفاعی کارساز خواهد بود که تصمیم گیران و برنامه ریـزان، آن را بـا درایـت مورد استفاده قراردهند و نسبت به جزییات موقعیت خود حساسیت لازم را داشته باشند.
اهمیت بیان شده در مقدمه فوق وفقدان برنامه ریزی استراتژیک درسازمان شیلات موجب شد کـه موضـوع پژوهش، برنامه ریزی استراتژیک درسازمان شیلات ایران انتخاب شود. براین اساس در ایـن مقالـه پـس از ارائه ادبیات(کلیات) موضوعی تحقیق درخصوص برنامه ریـزی، اسـتراتژی، مـدیریت اسـتراتژیک، پیشـینه تحقیق، اهمیت وضـرورت ،اهـداف و سـوالات وروش شناسـی ، الگـوی جـامع طـرح درکالبـد مـدیریت استراتژیک ارائه گردیده است. ودرمرحله تجزیه وتحلیل داده ها، فرصت ها، تهدیدها و نقاط قوت وضعف سازمان شناسایی شده و سپس اهداف بلندمدت سازمان شیلات ایران تعیـین گردیـده و بـرای دسـتیابی بـه اهداف بلند مدت، استراتژی هایی پیشنهاد شده است تا سازمان شیلات ایران بتواند در تصمیم گیـری هـای استراتژیک خود بصورت منطقی عمل کند.
مروری بر ادبیات موضوعی تحقیق
برنامه ریزی برنامه ریزی عبارتست از فرایندی دارای مراحل مشخص و بهم پیوسته برای تولید یک خروجی منسجم در قالب سیستمی هماهنگ از تصمیمات. برنامه ریزی فکر کردن راجـع بـه آینـده یـا کنتـرل آن نیسـت بلکـه فرایندی است که میتواند در انجام این امور مورد استفاده قرار گیرد.
برنامه ریزی، تصمیم گیری در شکل معمول آن نیست بلکه از طریـق فراینـد برنامـه ریـزی، مجموعـه ای از تصمیمات هماهنگ اتخاذ میشود. برنامه ریزی میتواند برای زمان حال یا آینده انجام شود.
بر طبق این تعریف، تصمیم گیری های مقطعی و ناپیوسته و اتخاذ سیاستها برای پیشبرد سازمان در زمان حال یا آینده برنامه ریزی نیستند. برنامه ریزی متکی بر انتخاب و مرتبط ساختن حقـایق اسـت. حقـایق مفـاهیم واقعی، قابل آزمون و اندازه گیری هستند. دیدگاهها، عقاید، احساسات و ارزشـها بـه عنـوان حقـایقی تلقـی میشوند که فرایند برنامه ریزی بر اساس آنها سازمان داده میشود. همانطور که اشاره شد برنامه ریزی صرفاً یک فرایند تصمیم گیری نیست بلکه فرایندی شامل روشن ساختن و تعریف حقایق و تشخیص تفاوت بـین آنهاست یا به عبارتی گونـهای فراینـد ارزیـابی اسـت کـه در پایـان آن، در انتخـاب حقـایق ارزیـابی شـده تصمیمگیری میشود.
استراتژی
واژه استراتژی از ریشه یونانی strategma به معنای فرمانده ارتـش، مرکـب از دو جـز stratose بـه معنای ارتش و ago به معنای رهبر گرفته شده است. این واژه ابتدا در مسائل نظامی کـاربرد داشـته و در نیمه دوم قرن بیستم وارد مباحث مدیریتی شده است. استراتژی مفهومی سهل و ممتنـع اسـت و بـه همـین دلیل تعاریف بسیاری از آن ارایه شده که برخی بخشی از مفهوم آن را میرساند و برخی بیشـتر. اسـتراتژی زاییده دو عامل محیط رقابتی در حال تغییر بیرونی و محدودیت منابع در اختیار سازمان است.
هیل و همکارانش استراتژی را در اصطلاح عملکردیاش به این صـورت تعریـف مـیکننـد: "فعـالیتی کـه شرکت برای رسیدن به عملکرد والای خود انجام میدهد" (هیل و همکاران،2004،ص.(5
مدیریت استراتژیک2 مجموعه تصمیمات و فعالیتهای موجد صورتبندی و اجرای استراتژی طراحی شده بـرای دسـتیابی بـههدفهای سازمان است (پیرس و رابینسون،1988،ص.(18
دیوید مدیریت استراتژیک را اینگونه تعریف کرده است: هنر و علـم تـدوین، اجـرا و ارزیـابی تصـمیمات وظیفهای چندگانه که سازمان را قادر میسازد به هدفهای بلند مدت خود دست یابد(دیوید،1999،ص.(24 مدیریت استراتژیک فرآیندی است که در آن مدیران جهتگیری طولانی مدت سـازمان را معـین مـیکننـد، اهداف وعملکردهای مشخصی را تعیین میکنند، در سایه شرایط داخلی و محیطی استراتژیهایی را تدوین میکنند که به این اهداف دست یابند و اجرای برنامههای تعیین شده را بر عهده میگیرند(دیوید.(1999
برنامهریزی استراتژیک3 برایسون بر اساس نظرات السون و ایدی برنامهریزی استراتژیک را تلاشی منظم در جهت اتخاذ تصمیمها و انجام اقدامات بنیادینی تعریف میکند که به موجب آن اینکه یک سازمان چه میکند، و چرا اموری را انجام میدهد مشخص خواهد شد (برایسون، 1988، ص.(5
برنامه استراتژیک وسیلهای است که راهنمایی برای رسیدن به مأموریـت سـازمان بـا بیشـترین اثربخشـی و کارایی فراهم میکند(ریچارد میتن تال،.(2002
برنامهریزی استراتژیک فرآیندی رسمی یا مجموعهای از فرآیندهاست که برای تعیـین اسـتراتژیهـای یـک سازمان بکار گرفته میشود (هیل و همکاران،2004،ص.(5
نقطه قوت
نقطه قوت یک سازمان یک کاربرد موفق از یک شایستگی یا بهره برداری از یک عامل کلیدی در جهت توسعه رقابت پذیری شرکت می باشد.
نقطه ضعف
نقطه ضعف یک سازمان یک کاربرد ناموفق از یک شایستگی یا عدم بهره برداری از یک عامل کلیدی که رقابت پذیری شرکت را کاهش می دهد.
فرصت
یک فرصت یک حالت خارجی است که می تواند بصورت مثبت بر پارامترهای عملکردی شرکت تاثیر گذاشته و مزیت رقابتی که ایجاد کننده اقدامات مثبت در زمان مناسب است را بهبود دهد.
تهدید یک تهدید یک حالت خارجی است که می تواند بصورت منفـی بـر پارامترهـای عملکـردی شـرکت تـاثیر گذاشته و مزیت رقابتی که ایجاد کننده اقدامات مثبـت در زمـان مناسـب اسـت را کـاهش دهـد. از جملـه تهدیدات می توان به ظهور رقبای جدید، معرفی محصول جدید توسط رقبا، مالیات بر روی کالاهای ارائـه شده و غیره اشاره کرد.
الگوی جامع طرح
الگوی جامع استفاده شده در این مطالعه، الگوی فرد دیوید است که در مقاله خود در سـال 1988)،ص(40 برای مدیریت استراتژیک معرفی میکند (شکل(1 و آن را بسیار متداول و قابـل قبـول مـیخوانـد. اجـزای تشکیل دهنده این الگو عبارتند از:
1 -تعیین مأموریت
2 -بررسی عوامل خارجی
3 -بررسی عوامل داخلی
4 -تعیین اهداف بلندمدت
5 -تدوین، ارزیابی و انتخاب استراتژیها
6 -تعیین هدفهای سالانه و سیاستها
7 -تخصیص منابع
8 -محاسبه و ارزیابی عملکرد
9
شکل :1 الگوی جامع مدیریت استراتژیک دیوید
منبع: دیوید، فرد؛"مدیریت استراتژیک" ترجمه پارسائیان. علی و اعرابی . سید محمد ؛دفتر پژوهش هـای فرهنگی، تهران؛ چاپ هشتم 1384؛ ص.40
پیشینه تحقیق
با توجه به بررسی پیشینه تحقیق، مشخص شد که تابـه حـال هیچگونـه تحقیقـی درمـورد برنامـه ریـزی استراتژیک صنعت شیلات ایران (سازمان شیلات)انجام نشده است. ولی مطالعـات انجـام شـده بـر روی تحقیقها و پروژههای صورت گرفته در شرکتها و سازمانهای مختلف در سطح کشور نشان میدهد که تا به حال فعالیتهای مختلفی در این زمینه در قالب پایان نامه کارشناسی ارشد ،دکتری و پروژههایی که یا به سفارش وزارتخانههای دولتی و یا برای بخش خصوصی انجام شـده صـورت گرفتـه اسـت.کـه بـه چندمورد ازآنها اشاره می شود.
تحقیقی توسط آقای سیاوش بیژنی با موضوع، برنامه ریزی استراتژیک شرکت مهندسی وتـأمین قطعـات ایران خودرودیزل(اپکو)درسال 1382 انجام شده است، دراین تحقیـق محقـق باتجزیـه وتحلیـل فرصـت هاوتهدیدات خارجی ونقاط قوت وضعف داخلی، به استراتژی های مناسب شرکت دسـت یافتـه اسـت. پس ازبررسی ادبیات موضوع وانجام مطالعات لازم، نخست ارزشها وچشم انداز شرکت تبیین شـدوبیانیه مأموریت شرکت تدوین گردید .سپس با درنظرداشتن بیانیه مأموریت، عوامـل محـیط داخلـی وخـارجی شرکت بررسی شدوپس ازامتیازدهی وتعیین اولویت عوامل استراتژیک، زمینه برای تهیـه وتنظـیم جـدول تجزیه وتحلیل SWOT میسرشد. پس از دستیابی بـه اسـتراتژی هـای قابـل اجـرای برگرفتـه ازجـدول SWOT ، با توجه به نتایج حاصل ازیافته های تحقیق، مناسبترین استراتژی برای شرکت اپکو، استراتژی های توسعه بازار و توسعه محصول تشخیص داده شد. که هر دو ازاستراتژیهای متمرکز هستند.
پژوهشی دیگری توسط آقای سعید رضا آرائی با موضوع، برنامه ریزی استراتژیک بهینـه بـرق کشـور در سال 1373 انجام شده است. دراین پژوهش ابتدا بحث کلی وجامع درزمینه مفهوم وتعاریف برنامه ریـزی ومقایسه چند مدل مهم برنامه ریزی استراتژیک بعمل آمده وسپس یک مدل برای نیـل بـه هـدف پـروژه انتخاب شده است وسپس با یک نگرش عمیق به شناسایی وآشـنایی بـا مجموعـه بـرق کشـور پرداختـه ودرادامه فرآیند برنامه ریزی استراتژیک بهینه برق کشور را به انجام رسانیده اسـت کـه منجـر بـه تعیـین مأموریت، رسالت واهداف وتعیین استراتژیهای مجموعه برق کشور شده است.
همچنین تحقیقی توسط خانم گیتا یعقوبی با موضوع، استراتژی صنعت لاستیک ازدیدگاه خبرگان (مطالعه موردی کارخانه ایران تایر)درسال 1381 انجام شده است. این تحقیق، یـک تحقیـق توصـیفی - پیمایشـی مبتنی برنظر سنجی خبرگان فن به روش دلفی است که هدف آن شناسـایی متغیرهـای اصـلی وتأثیرگـذار برصنعت لاستیک کشوردرچهارچوب عوامل داخلی (نقاط قوت وضعف) وعوامل خـارجی (فرصـت هـا وتهدیدها) وارائه الگوی مناسب از این متغیرها واستراتژیهای پویا درسطوح مختلف این صنعت می باشد.
این تحقیق در4 مرحله انجام شده است: ابتدا مأموریت واهداف صـنعت تـدوین شـده وسـپس بااسـتفاده ازماتریس IFE,EFE که ازطریق پرسشنامه ازمنظر خبرگان انجام شده است، به بررسـی عوامـل داخلـی وخارجی پرداخته شده است وسپس بااستفاده ازماتریس SWOT ، استراتژیهای محتمل، تعیین شـده انـد وهمچنین ازطریق ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی (QSPM) هم اسـتراتژی هـای اصـلی انتخـاب شده اند واستراتژی های مناسب ازدیدگاه خبرگان درکارخانه ایران تایر انتخاب گردیده اند.
اهمیت وضرورت تحقیق
با توجه به اینکــه سازمان شیلات ایران هماننـد هر سازمـان پویای با هـدف کامیابی در استقرار مدیریـت استـراتژیک و حصــول نتایج عملـکردی چشـم گیر در فعالـیت خود درصدد ایــن کــار بر آمده اسـت و نیـز با توجـه به پیشیـنه مطالـعاتی و تـجربی سازمان های موفـ ـق و نامـوفـ ـق در ایـن زمــــینه، از نقـش حـیاتی شناسایـی چالش هـای پیش روی این کار و نیز آگاهی و بکارگیری راهکارهای رویـارویی بـا ایـن چالش ها در جهت افزایش درجه موفقیت سازمانها حکایت دارند، انجام این تحقیق بـرای سـازمان شـیلات ایران ضروری به نظر می رسد. انتظار می رود با انجام این تحقیـق چـالشهـای اصـلی پـیش روی سـازمان شیلات و نیز راه کارهای رویارویی با این چالش ها بخوبی و به موقع، مورد شناسایی واقع شود تـا سـازمان با در نظر داشتن چالشها و راهکارهـای شناسـایی شـده طـوری گـام بـردارد کـه در تصـمیم گیـری هـای استراتژیک و به حصول نتایج عملکردی مورد نظر از این طریق کامیاب باشد.
اهداف پژوهش
این پژوهش اهداف اصلی و اهداف فرعی زیر را شامل می شود.
هدف اصلی پژوهش، تدوین برنامه ریزی استراتژیک سازمان شیلات ایران می باشد. اهداف فرعی:
شناسایی نقاط قوت سازمان شیلات ایران درتدوین برنامه ریزی استراتژیک شناسایی نقاط ضعف سازمان شیلات ایران درتدوین برنامه ریزی استراتژیک شناسایی فرصت های محیطی سازمان شیلات ایران درتدوین برنامه ریزی استراتژیک شناسایی تهدید های محیطی سازمان شیلات ایران درتدوین برنامه ریزی استراتژیک شناسایی اهداف بلند مدت سازمان شیلات ایران درتدوین برنامه ریزی استراتژیک
سوالات پژوهش
سوال اصلی: استراتژی های مناسب برای سازمان شیلات ایران کدامند؟
همچنین پنج سوال فرعی در راستای کمک به سوال اصلی طرح شده که عبارتند از:
-1 نقاط قوت سازمان شیلات ایران کدام است ؟
-2 نقاط ضعف سازمان شیلات ایران کدام است؟
-3 فرصت های پیش روی سازمان شیلات ایران کدام است؟
-4 تهدید های پیش روی سازمان شیلات ایران کدام است ؟
-5 سازمان شیلات ایران چه اهداف بلند مدت را باید تعقیب کند؟
روش شناسی تحقیق
این تحقیق از نظر ماهیت اکتشافی، توصیفی و از نظر هدف کاربردی است وهمچنین ازقضاوت ها وتحلیل های شهودی بهره گرفته شده است.
جامعه آماری تحقیق در این طرح عبارتست از مدیران وکارشناسان سازمان شیلات استان تهـران. مـدیریا کارشناس کسی است که درپست سازمانی اش عنوان مدیر یاکارشناس آورده شده است.
پاره ای از اطلاعات مانند اطلاعات آماری از طریق سازمان شـیلات ایـران، مطالعـات کتابخانـهای جمـع آوری شده است. از اطلاعات کلی بدست آمده در تشکیل جدولهـا و نهایتـاً تعیـین اسـتراتژی مناسـب استفاده شده است.
بانکهای اطلاعاتی و اینترنت، انجام مصاحبه بـا مـدیران ارشـد سـازمان و پرسشـنامه ابزارهـای اصـلی گردآوری اطلاعات را شامل میشود.
براساس تئوری ها ونظرات تئوریک مندرج درمنابع نظری، ابتدا پرسشنامه شامل سوالات فرصت ها ،تهدیدها، قوت وضعف تهیه ودراختیار مدیران وکارشناسان سازمان شیلات قرار گرفت که پس ازدومورد بازنگری سوالات ، پرسشنامه نهایی تنظیم گردید.
ازنظر پایایی نیز، ابتداسوالات مطرح شده به تعدادمحدود بین کارشناسان سازمان توزیع گردید وبـا اسـتفاده ازنرم افزارSPSS وروش آلفا کرونباخ، پایایی آن محاسبه گردید که برابر با 0/89 بود که نشان دهنـده ایـن است که سوالات ازپایایی مناسبی برخورداراست.
تجزیه و تحلیل داده ها بیانیه مأموریت سازمان شیلات ایران
مأموریت اصلی سازمان شیلات ایران سیاست گذاری، برنامه ریزی و نظارت بر فعالیت های آبزی پروری و صیادی در کل کشور می باشد. این سازمان تحت نظر وزارت جهاد کشاورزی بوده و مشتریان آن شامل صیادان ماهی و میگو، اتحادیه ها و تعاونی های صیادی، صاحبان مزارع پرورش ماهی، متقاضیان سـرمایه گذاری در صنعت آبزی پروری، وزارت خانه ها و مراکز تحقیقاتی علوم زیستی می باشند. مـوارد زیـر از جمله خدماتی است که سازمان به واحد های تحت پوشش و مشتریان خود ارائه می دهد:
