بخشی از مقاله
چکیده
در این بررسی برای شناسایی و تدوین معیارهای گزینش مناطق نمونه گردشگری از روش جمع آوری معیارهای موثر بر فرایند انتخاب عرصه های گردشگری و اولویت بندی آنها بر اساس روش دلفی و وزن دهی استفاده شد. مطابق این تحلیل در ابتدا 7 گروه معیار محیطی، گردشگری، کالبدی- زیرساختی، اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی، طراحی و مدیریتی انتخاب گردید و در ادامه برای هر کدام از گروه معیارها، زیر معیارهای آن و همچنین کلید شاخص آنها تعیین گردید.
در این راستا 25 معیار اصلی و 82 زیر معیار شناسایی شد. بیشترین تعداد زیر معیارها در گروه معیار فرهنگی- اجتماعی با 28 معیار و کمترین آن در گروه معیار مدیریتی است که 5 معیار را در بر گرفته است. نتایج دلفی برای گروه معیار ها نشان داد در فرایند انتخاب مناطق نمونه گردشگری گروه معیارهای گردشگری، محیطی، کالبدی- زیرساختی، فرهنگی- اجتماعی، طراحی، مدیریتی و اقتصادی به ترتیب دارای اولویت 1 تا 7 هستند.
مطابق بررسی انجام گرفته برای سطح بندی میزان تأثیرگذاری زیرمعیارها در فرایند انتخاب مناطق نمونه، 8.3 درصد از زیرمعیارها در طبقه با تأثیرگذاری بسیار زیاد، 22.6 درصد در طبقه با تأثیرگذاری بالا، 35.7 درصد تأثیرگذاری متوسط و 33.4 درصد در طبقه تأثیرگذاری کم واقع شده اند. همچنین در این بررسی معیارهای دارای شاخص حذف کننده مشخص و اولویت آنها در حذف گستره های بدون پتانسیل تعیین گردید. مطابق این بررسی زیر معیارهای جاذبه ها و مقاصد گردشگری، تقاضا و بازار گردشگری، مخاطرات محیطی، زیستگاههای حساس و پوشش گیاهی به ترتیب بیشترین اولویت را به خود اختصاص داده اند.
کلمات کلیدی: مناطق نمونه گردشگری، معیارهای مکان یابی، اولویت معیارها
مقدمه
امروزه صنعت گردشگری تا جایی پیشرفت کرده است که به یکی از مهمترین فعالیت های اقتصادی دنیا تبدیل شده است. به طوریکه بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا برای جذب گردشگران بیشتر رقابت تنگاتنگی با یکدیگر دارند.
گردشگری طبیعی فرصتی مناسب برای استفاده از جاذبه های طبیعی و همچنین راهی برای سودآوری اقتصادی می باشد متاسفانه معرفی مناطق نمونه گردشگری در نقاط مختلف کشور بر اساس روش مشخصی صورت نمی گیرد و اکثر این مناطق در قطب های تاریخی، فرهنگی و طبیعی کشور قرار گرفته اند و بر اساس پتانسیل های بالقوه و بالفعل در زمینه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی، میزان استقبال گردشگران، راه های دسترسی به آنها انتخاب می شوند حال آنکه می توان با بهره گرفتن از روش های معتبر علمی نظیر ارزیابی چند معیاره در تمام استان های کشور این مناطق را انتخاب کرد.
برای انتخاب مناطق مناسب گردشگری در سطح دنیا از معیارهای مختلفی استفاده می شود که بدیهی است معیارهای ارائه شده توسط سازمانهای ذیربط جهانی فقط در سطح یک رهنمود کلی قابل استفادهاند و باید با توجه به ویژگیهای طبیعی و انسانی هر کشور از حالت عام خارج شده و با شرایط خاص هر منطقه تطبیق یابد - دانه کار و مجنونیان،. - 1383 منظور از معیارهای زیست محیطی، مجموعه ای از ویژگی های مرتبط با منابع فیزیکی، زیستی، اجتماعی و اقتصادی سرزمین است.
از آنجا که معیارهای گزینش و طراحی مناطق مناسب گردشگری طبیعی بایستی با توجه به اهمیت و آسیب پذیری منابع تفرجی در هر یک از انواع گردشگری طبیعی و فعالیت های مورد انتظار در هر یک تدوین گردد، ضروری است ارتباط نوع گردشگری با منبع تفرجی، فعالیت تفرجی و همچنین پیامدهای محتمل در هر یک آشکار شوددر گزینش مناطق مناسب برای اجرای فعالیت های گردشگری استفاده از معیار شیوه ای تجربه شده و قابل استفاده است، به همین منظور طی مطالعات تطبیقی معیارهای مناسب برای مکان یابی عرصه های گردشگری در کشور شناسایی شده است. براون1و همکاران از سه معیار اصلی اقتصادی، معیارهای اجتماعی و معیارهای اکولوژیک برای این منظور استفاده کردند .
نوری و همکاران معیارهای سابقه حفاظت، تفریح و عوامل تهدید را به کار گرفتند.کیت سیوو همکاران از معیار جمعیت، تعداد فروشگاه ها، مناطق کشاورزی دایر، مناطق کشاورزی آیش، تعداد تخت هتل ها، ساحل ماسه ای، غلظت فسفات، غلظت نیترات، غلظت آمونیوم و تمرکز فیتوپلانکتون برای طرح ریزی طبیعت گردی استفاده کردند . باتاچاریا و همکاران از معیارهای حفظ سلامت اکوسیستم، حفظ میراث های فرهنگی، توانایی محیط زیست برای توسعه اکوتوریسم، رضایتمندی گردشگران، ظرفیت برد، مشارکت مردمی و آگاهی ایجاد شده استفاده نمودند. مخدوم از معیارهای شیب، سنگ و خاک، جهت جغرافیایی، آب، گیاه، اقلیم و آبوهوا برای گزینش عرصه های مناسب تفرج متمرکز و گسترده استفاده نمود.
اردکانی و همکاران معیارهای بافت خاک، تراکم پذیری، پایداری خاک، زهکشی خاک، جرم ویژه، املاح شوری خاک، ساختمان خاک، شوری و قلیاییت، ماده آلی خاک را برای گزینشمکان های پایدار گردشگری مؤثر عنوان نمودند ترمبلی4 از معیارهای نمایه زمین شناختی ویژه و شرایط اقلیمی، ویژگی های گیاهی، کاروان ها و ویژگی های کوچ های اهالی بومی واحه ها برای این منظور استفاده کرد .سند ملی طبیعت گردی به معیارهای اقلیم، سیمای فیزیکی، منابع آب، کیفیت محیط، پوشش گیاهی، حیات وحش، اقتصادی، اجتماعی، سیمای فرهنگی تاریخی، سیمای فیزیکی و جنبه های مدیریتی برای گزینش مکان های طبیعت گردی اشاره کرده است .
فلچر از معیارهای زمینه محلی و منطقهای،مساحت منطقه، دسترسی، شکل زمین، خصوصیات فیزیکی، کاربری زمینهای مجاور، مجاورت با مناطق طبیعی، کیفیت دید، جانوران، پوشش گیاهی، آب استفاده کرده است. اردکانی از معیارهای ارتفاع از سطح آبهای آزاد، شیب زمین،جهت زمین، اقلیم آسایش، زمینشناسی، خاک، فاصله از آبهای سطحی، فاصله از جاده، فاصله از مراکز تاریخی و فرهنگی، فاصله از سکونتگاه های انسانی، فاصله از گسل، فاصله از دریا، فاصله از کاربری های انسانی، پوشش گیاهی، نوع کاربری اراضی، تقاضای تفرجی، ایمنی، چشم انداز و امنیت برای تعیین لکه های گردشگری در طبیعت سود برده است.
برای این منظور به معیارهای عوامل محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل مدیریتی اشاره نموده است سپاسی و همکاران نیز در سال 1388 با استفاده از معیارهای طبیعت گردی و حفاظتی به زون بندی جزیره هنگام برای حفاظت و گردشگری پرداخت.
روش بررسی
در مرحله اول با در نظر گرفتن تجارب خارجی و داخلی - اشاره شده در بالا - ، گروه معیارها، معیارهای اصلی، معیارهای فرعی و کلید شاخص های موثر بر فرایند مکان یابی عرصه های گردشگری مشخص گردید و در مرحله دوم شاخص های محدودکننده مشخص و در نهایت به منظور تعیین اولویت و وزن معیارها، از روش دلفی - هاتزیکریستوز و گیوتزی استفاده شد. به عبارت کلی تر می توان مراحل اجرایی مطالعه را به شرح زیر طبقه بندی کرد:-1 تدوین گروه معیارها، معیارهای اصلی و زیر معیارهای موثر در فرایند گزینش عرصه های گردشگری بر اساس تجارب داخلی و خارجی، -2 اولویت بندی معیارها بر اساس روش دلفی در هر گروه معیار، -3 اولویت بندی معیارها بر اساس روش امتیازدهی در کل معیارها، -4 تعیین معیارها و زیر معیارهای دارای شاخص حذف کنندگی و اولویت بندی آنها، -5 پهنه بندی مناطق مستعد بر اساس روش حذف مناطق غیر مستعد.
تعیین معیارها
با توجه به تعریف، اهداف و کارکردهای معرفی شده برای مناطق نمونه گردشگری، معیارها و شاخص های مؤثر در فرایند شناسایی گستره های مستعد برنامه ریزی مناطق نمونه گردشگری مورد تحلیل قرار گرفت.
