بخشی از مقاله
چکیده :
در دنیاي پرشتاب فناوريهاي نوین، ابزارهاي ارتباطی نظیر موبایل، رایانه و .... بهعنوان یک فرصت یا تهدید، دستاندرکاران تربیت نسل جوان را با چالشی بزرگ روبهرو کرده است. فناوري رسانه اي به عنوان یکی از پیامدهاي مدرنیسم، با حضور در خانوادهها ، کارکردهاي خانواده را تغییر داده است. استفاده گسترده از این فناوري و امکان دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی و متنوع باعث به وجود آمدن شکاف تربیتی 1 بین آموزه هاي خانواده و فرزندان شده است. در حال حاضر از به کارگیري فناوري هاي مدرن تا حدود زیادي گریزي نیست و در کنار آسیبها2 ، مزایا و فوایدي زیادي نیز به همراه دارد . در این میان، نقش رسانهها با توجه به کارکردهاي اطلاعرسانی و آموزشی آنها، داراي اهمیت است.این مطالعه به دنبال بررسی نقش فناوري هاي نوین و استفاده از آن در ابعاد تربیتی – اجتماعی اعضاي خانواده بخصوص فرزندان است .
مقدمه :
خانواده در تمام فرهنگ ها کانون شکل گیري هویت3 فرد است.هیچ فردي جدا از خانواده اش قابل تعریف نیست و رکن اصلی سازنده ي فرد و شخصیت اوست. - ثنایی ، - 79 کانون مقدس خانواده بهترین مکان براي تربیت جسم و روان است . - فراست ، . - 81 خانواده بنیان اصلی شکل گیري جامعه اي پویا ، سازنده ي آینده ي زندگی فرزندان،انتقال سنت ها و آداب و پرورش اجتماعی است..با پیشرفت زندگی بشر ودنیاي ماشینی و شهري امروزکه والدین فرصت چندانی براي رسیدگی به رشد فرزندان و گذران اوقات در کنار آنها را ندارند واز طرفی تک فرزندي بودن اغلب خانواده ها،والدین سعی در سرگرم نمودن فرزندان از طریق در اختیار قراردادن ابزارهاي جدید دارند تا او در اتاق خود یا درتنهایی به کار با آنها مشغول شود.
خانواده در گذشته مهمترین و اصلی ترین نهاد تربیتی و هویت ساز بود؛ در حالی که اکنون با ورود فناوري هاي رسانه اي، رقبایی پدید آمدهاند که کارکردهاي سنتی خانواده را با چالش روبه رو ساخته اند.پیشرفت فناوري، تأثیرات عمیق و شگرفی بر جنبههاي مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و تربیتی خانواده برجا گذاشته است. همگام با این تحولات، ارزشها و کارکردهاي خانواده نیز دچار دگرگونی هایی شده است. سه ویژگی عمده در عصر حاضر وجود دارد که منشأ بروز چالشهایی براي تربیت وآموزش فرزندان است. ویژگی نخست در بعد فکري و فلسفی، ویژگی دوم در بعد اقتصادي و توسعهاي و ویژگی سوم در بعد فناوري ظهور یافته است.
ویژگی سوم در عصر حاضر، در بعد فناورانه بهویژه در رشد بیسابقه ارتباطات4 در شکل رایانهاي آن آشکار شده است - مهندسی، . - 1380 این ویژگی عصر حاضر نیز براي تربیت، چالشبرانگیز است. هرچند ارتباطات فینفسه منفی نیست؛ اما مرزها را درمینوردد و افراد را در دنیایی بیمرز قرار میدهد؛ و این مسئله براي عموم نظامهاي تربیتی و ازجمله تربیت اسلامی خانواده ، چالشبرانگیز است. گسترش فناوري هاي نوین همانند سایر محصولات و تحولات، پیامدهاي مثبت و منفی گوناگونی را براي کاربران خود ایجاد کرده اند. مثبت ترین پیامد آن را می توان تسهیل و تسریع ارتباطات و تبادل اطلاعات ومنفی ترین پیامد آن را می توان به خطر انداختن حریم خصوصی افراد ، منزوي شدن فرزندان وتضادهاي تربیتی5 معرفی نمود. از اینرو، تربیت عموماً با مرزگذاري تحقق مییابد. برخورد کلی تربیت اسلامی با این چالش به این صورت است که مهار درونی را در افراد ایجاد میکند. هنگامیکه در تلاطم ارتباطات نمیتوان محیط بیرونی را مهار نمود و مرزبنديهایی را شکل داد باید مهار درونی را در جریان تربیت افزایش داد؛ و با استفاده از فناوريهاي نوین به تبلیغ و توسعه تربیت فرزندان بخصوص نوجوانان پرداخت - احمدي،. - 1364
اگرچه در آموزههاي دینی بحث از تربیت و آموزش در قالب آدابالتعلم آمده است؛ ولی با توجه به رشد چشمگیر فناوري و فضاي مجازي، اندیشمندان باید از تربیت و اخلاق در فضاي فناورانه ي امروز نیز غافل نمانند - فرهود، . - 1386 اغلب تحقیقات در کشورهاي غربی تحت عنوان اخلاق و آموزش در فضاي مجازي است که قبل از مفهومسازي اخلاق، آموزش و مرزبندي محیط داخلی و خارجی مؤسسههاي آموزشی که در تحلیل مسائل عینی اخلاقی رهگشاست، صورت میگیرد.توصیهها و راهبردهاي تربیتی معرفیشده توسط روشنفکران جهان اسلام براي نفوذ مواهب معنوي به سنتهاي فنآورانه و تمایل فزایندة جوامع اسلامی براي برخورداري همزمان از مواهب دینی و دستآوريهاي فناوري، سبب شده است که برخی از دستاندرکاران، ارائه برنامههاي آموزشی نوین را سرلوحه کار خویش قرار دهند. تمایل به ایجاد آشتی میان سنتهاي دینی با مقتضیات زندگی صنعتی از دیرباز در کشورهاي اسلامی و بهویژه در ایران، رواج داشته است - علم الهدي، . - 1390
مفهوم تربیت مدرن
هدف اساسی تعلیم و تربیت، پرورش انسان کامل است . منظور از انسان کامل ، انسانی است فرهیخته، خلاق، متفکر، آزاد، خودتنظیم، اصولگرا، ارزشی و اجتماعی.در تربیت مدرن و علمی، بیشتر سعی بر شکوفا ساختن استعدادهاي افراد است. به طور کلی، میتوان تربیت را جریانی دانست که به طور مستمر در جهت رشد همهجانبه فرد - اعم از جسمانی، شناختی، روانی، عاطفی و اجتماعی و دینی - و شکوفا ساختن استعدادهاي اوست - شریعتمداري، . - 1367 به عبارت دیگر، تربیت اعم از آموزشهاي رسمی و غیررسمی است و کلاً هر جریانی که در جهت تغییر و اصلاح تجربیات فرد است را در برمیگیرد. به این ترتیب، تربیت فرآیندي است که در سراسر عمر انسان اتفاق میافتد و قاعدتاً جنبه تکاملی، رشدي و صعودي دارد.
لاك معتقد بود که انسان همچون یک لوح سفید به دنیا میآید و از طریق تربیت یاد میگیرد که بر اعمال و رفتار خود تسلط یابد، رفتارهاي تکانهاي از خود بروز ندهد و قبل از انجام هر عمل و رفتاري در قبال آن اندیشه کند - کرین، . - 1375 روسو، فیلسوف سوئیسی قرن هجدهم، برخلاف لاك معتقد بود که کودکان حالات و روشهاي خاص خود را از نظر احساس و اندیشه دارا هستند. آنها مطابق با طرح طبیعت رشد مییابند و ما باید تنها تسهیلکننده این رشد باشیم.
مفهوم فناوري و فضاي مجازي
فناوري یعنی کاربرد دانش، ابزارها و مهارتها براي حل مشکلات عملی و گسترش تواناییها یا کاربرد دانش و ابداع وسایل و سیستمهایی براي ارضاي نیازهاي انسان است و زمینهاي عقلانی که در جهت اطمینان از مهار کردن طبیعت فیزیکی به وسیله انسان از طریق کاربرد قوانین علمیِ شناختهشده، طراحی شده است - سیمون، . - 1983 در واقع فناوري، قدرت آموزش و یادگیري ندارد؛ بلکه سیستمی نظاممند براي انتقال دانش و یادگیري است که در عصر فعلی کاربرد بسیار دارد. مفهومشناسی فناوري از دیدگاه جلالی به این شرح است که او آسیبهاي فناوريا در سه بُعد میداند؛ اولین بعد را آسیب اخلاقی بیان میکند. حدود 1/5
درصد از مجموع اطلاعات موجود در سایتهاي اینترنتی، غیراخلاقی، بیش از 90 درصد از آنها، تجاري و مابقی آن با سایر امور علمی، فرهنگی، ورزشی و سایر موضوعات مرتبط است. در همین راستا یکی از چالشهاي اساسی گسترش فناوري ارتباطات در جهان، بهویژه کشورهاي در حال توسعه، آسیبهاي فرهنگی و اجتماعی است. قرار گرفتن در معرض فرهنگهاي گوناگون، آزاديهاي زیاد در یک دورة زمانی نسبتاً کوتاه و امکان دسترسی به اطلاعات غیراخلاقی گوناگون از طریق ارتباطات نو، ازجمله نمونههاي این خطرها هستند. در کشورهاي در حال توسعه، از جمله کشور ما، بنابر شرایط فرهنگی و اجتماعی، احتمال آسیبپذیري زیادي در اثر تعامل گسترده با دیگر فرهنگها وجود دارد. بنابراین توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی کشورها یا مناطق جغرافیایی خاص، قبل از ایجاد شهر الکترونیک، آماده کردن خانوادهها از بعد فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی ضروري است - جلالی، . - 1382
بعد دیگر، آسیبهاي پزشکی است؛ فناوري هایی نظیر رایانه، موبایل و بازيهاي کامپیوتري به سبب داشتن صفحات گرافیکی، تنوع رنگ و سرعت زیاد تعویض صفحات، تأثیرات منفی بر روي مغز و اعصاب کودکان و حتی بزرگترها میگذارد و از اینرو برخی اختلالات را موجب میشوند. استفادة زیاد از ابزارهاي فناوري نوین آثار منفی بر بینایی افراد بهجاي میگذارد و موجب سوزش چشمها میشود .افتادن سرشانهها و خارج شدن ستون فقرات از حالت طبیعی، مشکلات دیگر مرتبط با آسیبهاي پزشکی کامپیوتر،موبایل و تبلت است؛ که به دلیل نشستن به مدت طولانی در پشت این ابزارها و کار زیاد با آن ها به وجود میآید - جلالی، . - 1382
آخرین بعد مطرحشده، آسیب فرهنگی اجتماعی است؛ کودکانی که از بدو زندگی و در دوران کودکی به دلیل کمبود فضاهاي تفریحی و آموزشی در منزل با بازيهاي کامپیوتري مشغول میشوند، بهمرور نوعی انزواطلبی را پیش میگیرند که درنهایت باعث منزوي شدن آنان از اجتماع میشود. حال آنکه کودکان در دوران رشد باید با همنوعان و کودکان همسن خود بازيهاي دستهجمعی انجام دهند تا ارتباطات اجتماعی را فراگیرند. منزوي شدن کودك و بازي با افرادي که در دنیاي واقعی وجود خارجی ندارند، در آینده ممکن است آثار بسیار منفی و نامطلوبی را در رفتارهاي اجتماعی کودك ایجاد کند. همچنین قهرمانانی که در بازيهاي رایانهاي ظاهر میشوند با تصاویر و صحنههاي خشونتآمیز همراه هستند که تأثیرات منفی فرهنگی اجتماعی را به دنبال دارد - جلالی، 1382، ص 60 . - 57
امروزه گسترش روزافزون و همهجانبه و نیز حضور بسیار فراگیر فناوري ها در تمام زوایاي پنهان و آشکار جوامع انسانی موجب شده تا از آنها براي تبادل اطلاعات و انتقال مفاهیم و محتواي هدفمند، بهرهگیري شود. انباشت اطلاعات که به مرحله انفجار نزدیک شده است و وجود محتوا و مطالب براي هر سلیقه و ذوقی از هر قشر و صنف، در مقاطع سنی مختلف از کودك گرفته تا افراد مسن و نیز سهلالوصول بودن و دسترسی آسان به اطلاعات و ارزانی و سادگی در برقراري ارتباط با کاربران از هر فکر و عقیده و مذهب موجب شده تا نوع جدیدي از مفاهیم ارتباط و تعامل بین اقوام و جوامع مختلف بشري در فضاهاي مجازي شکل گیرد. مهمترین مسئله این فناوري ها از لحاظ فرهنگی، عدم تطابق محتواي ارائهشده با الگوهاي فرهنگی و هنجارهاي رفتاري جوامع مختلف است و اعمال کنترل هاي اخلاقی دشوار است. حجم بالاي محتواي مستهجن تجاري و مجانی ، یکی از معضلات اخلاقی و خانوادگی است.
در این میان، مفاهیم و مبانی دینی تربیت نیز از تحولات شگرف فناوري ها بیتأثیر نبوده و از آثار و پیامدهاي آن مصون نمانده است. با وجود اینکه حوزة ادیان و مذاهب از وسعت و پیچیدگی بسیار فراوانی برخوردار است، طرح مباحثی در ارتباط با آن در این شبکه جهانی، بخش قابلتوجهی از فکر و ذهن کاربران را به خود اختصاص داده است. بنابراین در دنیاي امروز، با پیچیدگیها و جستارهاي خاصی در حوزة ارتباطات روبهرو هستیم. اینترنت، ماهواره، رادیو، تلویزیون و دیگر فناوريهاي نوین، همگی تنها بخشی از این پیچیدگیها هستند - رستمی، . - 1380
فناوري و خانواده :
با ورود فناوري هاي مدرن، خانوادهها تحت تأثیر ارزشهاي آن قرار میگیرند؛ فضاي امن و صمیمی خانواده با نادیده گرفتن ارزشها و بایدها و نبایدهاي دینی و اخلاقی، از بین میرود و کانون ثبات و آرامش گذشته، به فضاي پر اضطراب و بیثبات و نامناسب براي رشد و تربیت اخلاقی و دینی فرزندان تبدیل میشود . روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردي می گراید و دو نسل به دلیل داشتن تفاوتهاي اجتماعی و تجربههاي زیستی تربیتی مختلف، زندگی را از دیدگاه خود نگریسته و مطابق با بینش خود آن را تفسیر میکنند. نسل دیروز - والدین - احساس دانایی و با تجربگی میکند و نسل امروز - فرزندان - که خواهان تطابق با پیشرفتهاي روز است، در برابر آنها واکنش نشان میدهد و چون از پس منطق و نصیحتهاي ریشهدار و سرشار از تجربه آنها بر نمیآید به لجبازي روي میآورد - رحیمی،. - 1390
فناوري هاي رسانهاي، خانواده را به فضایی براي فعالیتهاي شخصی و فردي تبدیل میکنند که فردگرایی، لذتطلبی، و حاکمیت اکثریت به مفهوم غربی که از برجستهترین خصایص و عناصر مدرنیسم است بر آن چیره میشود.فردگرایی، روابط درون خانواده را تحت تأثیر قرار میدهد و با تقویت گرایشهاي فردي، حقوق و مصالح فردي بر حقوق و مصالح خانواده تقدم مییابد. یکی از ویژگیهاي خانواده، به عنوان نهادي اجتماعی، مقدّم بودن فرهنگ جمعگرایی بر خواستههاي فردي است. فناوري مدرن، رابطه افراد با یکدیگر و ارتباط کلامی و عاطفی اعضاي خانواده را محدود میسازد. در نتیجه، فردگرایی افراطی را گسترش میدهد، زندگی جمعی در نهاد خانواده را تضعیف، و انسجام و همبستگی خانواده و درنتیجه هویت اعضاي خانواده را نابود میکند.از نظر صاحبنظران جامعه شناسی،
