بخشی از مقاله
چکیده
اسلام دینی اجتماعی است و احکام فردی آن نیز آهنگ اجتماعی دارد و از آن ها در جهت اصلاح و تقویت روابط اجتماعی و اجرای اهداف مقدس جامعه بهره میگیرد. هدف اسلام، نه تنها ساختن فرد دیندار، که جامعه دیندار است. جامعه ای ارزشمند که در آن سعادت فرد با سعادت جامعه پیوند خورده و میان مسئولیتهای اجتماعی و ایمان اسلامی ارتباطی قوی و غیر قابل انفکاک به وجود آمده باشد. یکی از مسائل مهمی که اسلام در این راستا برای آن اهمیت ویژه قائل شده و در معارف قرآنی نیز مورد توجه قرار گرفته است، »اخلاق اجتماعی و جامعه اخلاقی مطلوب « است. وجود جامعه اخلاقی مطلوب باعث تنظیم روابط انسان با خدا گشته و ارتباط اورا با اعضای جامعه سامان میبخشد.
همچنین رستگاری و کمال فرد و اجتماع انسانی را تضمین میکند. اما دست یافتن به راههای نیل به این اهداف والا نیازمند منبع مهم و قابل توجهی میباشد که از نظر جامعیت و محتوا بر تمام منابع دیگر ارجحیت داشته باشد و بتواند پاسخگوی نیازهای بشردر حوزه »اخلاق اجتماعی« در هر زمان و مکانی باشد. مسلما آن منبع غنی فقط کلام جامع و اعجاز انگیزی ست که ازجانب وجودی لایتناهی برای بشر فرستاده شده است و منشور بندگی و درست زیستن و به کمال رسیدن اوست و آن منشور الهی »قرآن کریم« است.سعی نگارنده در این مقاله آن است که مهمترین ویژگیهای اخلاق اجتماعی مطلوب و ایدهآل را درآیات قرآن کریم با شیوه تبیینی-توصیفی مورد بررسی قرارداده وجامعیت کلام وحی را با رویکرد اعجاز علمی آن در این عرصه به اثبات برساند.
کلمات کلیدی: جامعیت ،اخلاق اجتماعی ،جامعه ، اسلام، قرآن.
مقدمه
»اخلاق« از جمله موضوعاتی است که همه انسانها در هرعصر وزمانی ودرهرنقطه ای ازکره خاکی، پایبندی به آن را ازجمله کمالات خود به حساب می آورند و برای ارتقای آن تلاش میکنند. اما امروزه کشورهای سرمایه داری و مادیگرای غرب با در اختیار داشتن رسانه ها سعی دارند فرهنگ مورد نظر خود را که فرهنگی برپایه مادیگرایی است و نتیجه آن گسترش بی اندازه بداخلاقیها و نا دیده گرفتن حقوق انسان ها در جامعه است را به سایر نقاط جهان دیکته کنند. با توجه به گستردگی و پیچیدگی جامعه انسانی و همچنین با ورود فناوری اطلاعات به زندگی بشر سبک وسیاق زندگی انسانها تغییر چشمگیری داشته است واین امکانات توانسته است ابعاد مختلفی اززندگی انسان را تحت تاثیر قرار دهد که ازجمله آنها، حوزه اخلاق اجتماعی است.
رفتارهای فردی و اجتماعی در محیطهای مختلف به همه مسائلی بر میگردد که متن زندگی انسان را شکل میدهند.پوسته فرهنگ غربی ظاهرأ همراه با پیشرفت اوج تکنولوژی است؛ اما باطن آن ،عاری از اصول اخلاق اجتماعی، شهوت آلود، گناه آفرین، هویت زدا وضد معنویت است. اصل اصالت لذت و اصالت منفعت به عنوان دو اصل اساسی جاری در زندگی مردم مغرب زمین، بر اساس مفاهیم فلسفه اومانیسم تعریف میشود. اومانیسم، ماده گرایی، سکولاریسم، خردگرایی، فردگرایی و جهانی شدن، پایه و اساس تفکر را در مغرب زمین شکل میدهند . در نقطه مقابل این جریانات ضداخلاقی، برخی مکاتب که براساس آموزه های دینی شکل گرفته اند، سعی درترویج فرهنگ دینی سبک زندگی معنوی با تکیه برمنابع ناقص یا تحریف شده ی فرهنگی و دینی خود نموده اند.
بدیهی است ارزشها در بسیاری ازاین مکاتبتنگ و محدود است و عمدتاً منحصر به یک یا چند بعد ازابعاد زندگی بشرمیشود.واز طرف دیگر، نظام ارزشی آنها علاوه برعدم وجود انسجام بین مؤلفه ها ، ملاک معقول و منطقی برای تشخیص ارزشها ندارد، بلکه تابع میل وهوس مردم است، تقابل این دو سبک زندگی باعث ایجاد ابهام یا سردرگمی در ذهن افراد جامعه بشری شده است و انتخاب یکی ازاین دو راه را برای آنان دشوارساخته است. لذا بشر برای پاسخگویی به سؤالات حقیقت جویانه خود که اکنون ازبی عدالتیها و بی اخلاقیها در جهان به تنگ آمده است وبه دنبال دست یافتن به حقیقت سعادت زندگی خود میباشد باید به منبعی کامل و جامع دست یابد که بتواند ، درهرزمان و مکانی متناسب با تنوع مخاطبان ازحیث دیدگاه، اندیشه، زبان، فرهنگ، قومیت، سن و جنسیت وازهرحیث دیگری برطرف کننده شبهه های فکری انسانها در مسائل اعتقادی و اخلاقی وتناقضات حاکم بر قوانین حقوقی جوامع بشری باشد.
حال آنکه قرنهای متمادی است که اعجاز صوری ومحتوایی قرآن کریم، اذهان بشررا به خود مشغول نموده است؛ چراکه با محتوای اعجازانگیزخود، نه تنها مسلمانان صدراسلام وبعد از صدر اسلام را بهت زده کرده است ؛ بلکه دیگر انسانهارا نیز به حیرت واداشته است. چه اینکه راه انداختن قرآن هراسی واسلام زدایی درممالک غربی وآمریکایی، از نشانههای درماندگی وعجزدشمنان قرآن به شمار میآید. بدون شک، همه اینها به خاطر این است که مفاهیم و نظام اخلاقی قرآن، بخش بزرگی از قلوب انسانها را به خود جلب جذب نموده است. یکی از ابعاد اعجاز قرآن، مسئله »جامعیت قرآن« در همه عرصه ها من جمله عرصه اخلاق اجتماعی است.
بین ارزشهایاخلاقی قرآن چنان ارتباط معقول و منطقی وجود داردکه میتوان این مجموعه را بصورت درختی با ریشهای قوی و مستحکم ترسیم کرد که شاخههای اصلی و فرعی دارد که جهت حرکت تمامی آنها به سمت بالاست. نظام قرآن با محور قراردادن خداوند، محاسن و ویژگیهای مثبت همه مکاتب را یکجا جمع کرده است. اسلام بعنوان آخرین و کاملترین دین، برای اخلاق اجتماعی اهمیت ویژه ای قائل شده و آنچه که بعنوان یک مسأله مهم در معارف قرآنی مورد توجه قرارگرفته است،اخلاق اجتماعی و جامعه اخلاقی مطلوب است ؛ زیرا اخلاق با ملکات نفسانی،تزکیه و تهذیب نفس،اعمال و رفتار فردی و روابط اجتماعی انسان ارتباط عمیق دارد و وجود جامعه اخلاقی مطلوب نه تنها باعث تنظیم روابط انسان با خدا گشته بلکه ارتباط او را با اعضای جامعه نیزسامان میبخشد ورستگاری و کمال فرد واجتماع انسانی را تضمین میکند.
اینجاست که میتوان گفت جامعه مطلوب اخلاقی مستلزم رعایت یک سری قواعد و قوانینی است که شارع مقدس برای سعادت خلیفه خود بر روی زمین مشخص نموده است .بنابراین در مقاله حاضر با توجه به جامعیت قرآن و کمال شریعت اسلام، با هدف آشنایی با اخلاق اجتماعی مورد نظر اسلام به بررسی آیات قرآن دراین زمینه پرداخته و با مروری بر مهم ترین مؤلفه های اخلاق اجتماعی از طریق تطبیق آن با آیات الهی، نظیر: عدل و انصاف ، عفت و پاکدامنی، وفای به عهد، صداقت و راستی وتعاون و همکاری و ......خواهیم دید که چگونه خالق هستی به زیبایی و دقت به بیان تمام شئونات اخلاقی زندگی جمعی پرداخته و موردی نبوده که ازآن فروگذار کرده باشد؛ واگر انسانها در هر زمان ومکانی به آن دستورات توجه وعمل نمایند قطعا هم به آرامش وبهره مندی اززندگی دنیایی خواهند رسید وهم سعادت اخروی ابدی نصیبشان خواهد شد .
البته لازم به ذکراست در این مجال اندک فرصت پرداختن به تمام مؤلفه های اخلاق اجتماعی قرآن و معارف دین اسلام نبود اما سعی شده است اهم آنها مورد توجه قرار گیرد.امید که این وسع اندک بتواند مرضی رضای الهی بوده و توجه خوانندگان گرامی رانیز جلب نماید.مفهوم شناسی جامعیت جامعیت مصدری جعلی است که در زبان فارسی رواج یافته ، ازریشه »جمع« گرفته شده و به معنای فراگیر بودن و شمول آمده است - مصباح یزدی،ج2، ص - 289 مقصوداز جامعیّت قرآن »شمول و فراگیر بودن آیات و آموزه های آن به همه ی شئون زندگی بشر در تمامی دوران ها و اعصار باهدف هدایت انسان است.« بنابراین، قرآن برای همه ی انسان ها و همه ی مکان ها و همه ی زمان ها و از همه مهم تر برای همه ی امور زندگی بشر، اعمّ از امور فردی و اجتماعی نازل شده است . - مؤدب ،1393،ص - 223
ومیتوان گفت:منظور از » جامعیت قرآن« این است که این معجزه الهی کتاب ومنشور زندگی ازجانب خالق حکیم برای همه انسان ها در همه مکان ها و همه زمان ها و برای همه امور زندگیبشر، اعمّ ازامور فردی و اجتماعینازل شده است. - علاّمه طباطبائی،1417ق،ج12، ص - 324 مساله »جامعیت قرآن کریم« و گستره آن، از مباحث مهم قرآنی و دارای نقش بنیادین در فهم و تفسیر آن است.
یکی از ویژگی های قرآن کریم و باورهای بنیادی مسلمانان، جامعیت کلام الهی است که همانند جهان شمولی و جاودانگی قرآن مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان از گذشته تاکنون بوده است.مفهوم شناسی اخلاق اخلاق جمع»خُلق« در لغت به معنای خوی، طبیعت، عادت، سرشت و سجیه ،اعم از سجایای نیکو و پسندیده و یا سجایای زشت وناپسند آمده است. در عموم کتاب های لغت، این واژه با واژهخَلق، هم ریشهشمرده شده است.
خُلق زیبا به معنای بهره مندی ازسرشت وسجیه زیباوپسندیده، خَلقو زیبا به معنای داشتن آفرینش وظاهری زیبااست . - زبیدی،1337، ج - 6 و - ابن منظور، ص - 194؛ - راغب، ص - 254 علمای اخلاق این واژه را در معانی زیادی به کار برده اند.رایج ترین معنای اصطلاحی اخلاق در میان اندیشمندان اسلامی عبارت استاز: صفات و ویژگی های پایدار در نفس که موجب می شود کارهای متناسب با این صفات به طور خودجوش و بدون نیازبه تفکّر و تأملّ از انسان صادر شود. - فیض کاشانی،ج5، ص - 95؛ - نراقی، ج1، ص - 53؛ - جوادی آملی، 1385،ص - 73بنابراین رفتارهای عادی انسان که به صورت ملکه درآمده است ،از اخلاق شمرده می شود. اگر کارهای زیبا و مورد پسند عقل و شرع ا ز آن صادر شود،آن را فضایل ، و اگر افعال زشت و ناپسند از آن صادر شود، آن را رذایل می نامند. به گونه ای که میتوان این صفات
