بخشی از مقاله
چکیده
مدیریت روستایی و چگونگی آن در ایران قدمتی چندین هزار ساله دارد. بررسی این سابقه از یک سو حاوي نکات قابل توجه در روش هاي اداره روستاهاست و از سوي دیگر متأثر از تجربیات گذشته است. یکی از نکات بارز روند مدیریت روستایی ایران رویکرد چند گانه اي است که از آن میان می توان به رویکردهاي دو مقطع زمانی تا قبل از انقلاب اسلامی و پس از انقلاب اسلامی اشاره کرد. در این باره می توان ابراز داشت که تا قبل از انقلاب اسلامی، تفکرات مدیریت روستایی متکی بر دیدگاه هاي حاکمان و حکومت ها و اعمال قوانین از سوي آنها بود. اما پس از انقلاب، مدیریت روستایی بر محور بینش روستائیان و جامعه روستایی استوار گردید.
با این که موضوع مدیریت روستایی در ایران بحث مفصل و اساسی است لذا بررسی آن بدون پرداختن به تغییر تحولات آن در گذشته میسر نیست . پژوهش حاضر از نوع نظري و توصیفی و از طریق بررسی منابع کتابخانه اي و جست جوي اینترنتی صورت گرفته است در این نوشته سعی بر آن است تشکیلات مدیریتی روستاها قبل از انقلاب اسلامی و بعد از انقلاب اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
مقدمه
شهرها مولد روستاها و روستاها مادر، شهرها محسوب می شوند. روستاها به عنوان اولین واحد اجتماعی و مرکز استقرار و اسکان انسانها ، داراي سازمان اجتماعی و مدیریت بوده اند، لکن مدیریتی با مفهوم گسترده تر و متفاوت با آنچه که امروز تحت عنوان علم یا فن مدیریت تدریس می شود، مطرح بوده است.
هنگامی که از مدیریت روستایی سخن به میان می آید ممکن است لزوماً منظور مدیریتی اندیشیده و برنامه ریزي شده نباشد. به عبارتی نقش عرف، عادات و سنن در مدیریت روستایی تعیین کننده است. - طالب، - 1 :1376
مدیریت روستایی در واقع فرایند سازماندهی، هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل دادن به سازمانها و نهادها است.
این سازمانها و نهادها وسایل تامین هدف هاي جامعه روستایی می باشند.
نظام مدیریت روستایی ایران طی سالیان طولانی به لحاظ ساختارهاي اجتماعی، تحولات و دگرگونی هاي پیچیده اي داشته، ودر این مقاله سعی بر آن است که تغییر و تحولات مدیریت روستاهاي ایران، از آغاز تا کنون مورد بررسی قرار گیرد.
-1 مدیریت روستایی قبل از انقلاب اسلامی
1-1 دوره باستان تا اسلام زندگی انسان همواره با نوعی سازمان اداري به هم آمیخته است. خانواده به عنوان اولین هسته سازمان اجتماعی بر اساس تمایلات فطري براي زندگی مشترك به وجود آمد. به تدریج زمینه هاي رهبري تقسیم کار مسئولیت مشترك همکاري و تعاون درون خانواده شکل گرفت و سپس طی سالهاي بعد به صورت عرف و سنت به نسلهاي بعدي منتقل گردید و این باعث استحکام زندگی قبیله اي آن دوران شد.
بعد از عبور از دوران ابتدایی مسائلی از قبیل منشاء حکومت و چگونگی ایجاد سازمانهاي دولتی رابط حکومت با فرد لزوم کنترل فعالیت هاي عمومی ضرورت پاداش و مجازات تقسیم کار میان طبقات مختلف سازمان اجتماعی شیوه همکاري دسته جمعی در جریان عمل مطرح می شود. که نمونه این نوع از مسائل را می توان در دوره سومریها که در آن دوران سرپرستی کشاورزي و صنعت کلاً با معابد بود که توسط هیئت روحانیون اداره می شد و آنها براي واگذاري زمین هاي کشاورزي ایجاد کانالهاي آب و سیستم آبیاري نظارت می کردند مشاهد ه کرد.
در حکومت هاي ایران باستان - از جمله ساسانیان .... - ، در راس دیه ها با مزارع اطراف یک نفر دهیگ یا دهگان قرار می گرفت که تفاوتهاي وظایف کدخدایان امروزي را به عهده داشتند که این دهگانان ساکن روستا بودند. دهگانان اغلب اهل فضل و ادب بودند و می بایست نزد معلمان دینی به خوبی تربیت شوند. اینان اهل رزم نبودند و تنها دفاع از ولایت مورد ریاست خودشان را به عهده داشتند و اداره روستا ها به ارث در خانواده دهگانان باقی می ماند ظاهرا از دوره اردشیر بنیاگذار سلسله ساسانی پایگاه اجتماعی شاهان ساسانی در روستاها همین دهگانان بودند که اداره امور روستاها را به عهده داشتند.
-1-2 مدیریت روستایی بعد از اسلام در دوره اسلامی احتمالا از قرن سوم هجري به بعد به تدریج ریئس ده به کدخدا تبدیل نام یافت. کدخدایی که از طرف مالک حاکم بوده و قدرت مالکان بیشتر ناشی از زمین هاي بوده که در اختیار داشته اند.
در این دوران روستاها را به سه طبقه تقسیم میشدند:
- طبقه مالک : این طبقه زمین آب کشاورزي زیادي در اختیار داشتند و تعدادي از این مالکان خان و کدخدا هم بودند و این طبقه معمولا بالاترین قدرت سیاسی را داشتند و روستا توسط آنان اداره می شد.
- طبقه خرده مالک: اکثرا زیر نفوذ عمده مالکان قرار داشتند. و گاهی نیز اختیاراتی به آنها واگذار می شد
- طبقه رعیت : به کشاورزانی اطلاق می شد که تا قبلا از اصلاحات ارضی فاقد زمین کشاورزي و آب بودند
در این دوره تصمیم گیري در روستاها در وهله نخست مربوط به امور زراعی و پس ازآن به سایر امور روستایی و غیره ارتباط داشت. در امر تولید زراعی آبیاري اساس کار است و از آنجا که تصمیم گیري در جامعه روستایی سخت متاثر از تولید می باشد و کسانی که در تولید صاحب قدرت هستند و می توانند آن را تنظیم در امور اجتماعی ده اغلب جزء نیروهاي تصمیم گیرنده به شمار می آیند. در امر آبیاري از قدیم دهقانان سخت باهم همکاري داشتند اند و به این خاطر در دهکده ها شوراي آبیاري تشکیل می شد و شورایی آبیاري دهکده نیرومند ترین دستگاه جامعه دهقانی در هر دهکده می باشد. شورایی آبیاري اغلب از روساي واحدهاي زراعی که از واردترین و مجرب ترین زارعان می باشد تشکیل می شود.
پس از شوراي آبیاري نیروهاي تصمیم گیرنده در واحدهاي کار زراعی سهم مهمی داشتند که در این نظام هاي کار گروهی مانند بنه ها یک نفر را به عنوان سرپرست که به آن سر بنه می گفتند از طرف مالک انتخاب می شد. و مسئولیت رساندن آب به قطعات مختلف را به عهده داشت. - نیک خلق ، 72: 1357 ، - 73
-1-3 دوره صفویه تا انقلاب مشروطه در دوره صفویه و قاجاریه نهادهاي مختلفی اداره شهر و روستاها را به عهده داشتند. که در این دوران یکی از این ها که به تمایل افراد انتخاب می شد کدخدا بود. کدخدا در شهرها به عنوان مأمور اجرایی عرف یا قوانین عمومی زیر نظر کلانتر انجام وظیفه می کرد و مقام کدخدایی در نواحی روستایی معمولا ریاست ده بود.
به طور معمول کدخدا در این دوره دو نقش عمده را به عهده داشت -1: رفع اختلافات محلی -2 مشارکت همکاري با مردم و آگاهی از مقدار دارایی و ویژگی اجتماعی محله.
از وظایف دیگر کدخدا:
- ولادت و فوت را که از طرف نماینده ثبت احوال به عهده او سپرده می شد با نهایت مراقبت محفوظ داشته و در مواقعی که لازم است در اختیار نماینده ثبت احوال قرار دهد.
- وضعیت مشمولین و سربازان را که در حوزه کدخدایی او اقامت کرده اند تحت نظر داشته باشد. و هر تغییري که در وضعیت آنها حاصل شود به حوزه سربازگیري تحویل دهد.
- کدخدا موظف است که در امر آموزش و پرورش اجراي دستورات صادره از جانب مسئولین و فهرستی از کودکان لازم التعلیم دختر پسر را که بین 6تا14 ساله قرار دارند تهیه نماید.
-1-4 انقلاب مشروطه تا اصلاحات ارضی انقلاب مشروطیت که یک انقلاب اجتماعی محسوب می گردد و بین سالهاي1283 تا 1288 به ثمر رسید تغییراتی زیادي در نظام مدیریتی روستا به وجود نیاورد. مشروطیت چون از شهر برخاسته بود قوانین آن شهري بود و قدرت در دست مالکان خوانین عشایر باقی ماند. انقلابیون بیشتر ساخت سیاسی مملکت توجه داشتند.
بعد از انفلاب مشروطیت قانون ایالات و ولایات 1325 قمري به تصویب مجلس شوراي ملی رسید. بعد از آن در تاریخ 20 آذرماه 1314 قانون کدخدایی براي اولین بار تصویب شد. تا قبل از این قانون نظام حاکم بر روستاها قدرتهاي محلی بود و جنبه رسمی نداشت. طبق این قانون اداره هر روستا را به کدخدا واگذار می کردند.که رضایت اکثریت ساکنان ده به تصویب مباشرومالک و امضاي نائب حکومه می رسید.
قانون عمران دهات 1316/8/25 تصویب شد که توجه به عمران روستا براي اولین بار مد نظر دولت قرار گرفت که این براي اولین بار بود که روستاییان حق دخالت در امور روستا را داشتند بر اثر این قانون در وزارت کشور اداره اي به نام - اداره عمران اصلاحات - تشکیل شد که وظایف این نهاد در تعریف عمران عمومی روستاها به موجب قانون 1316 عبارت بود از:
- ساختن راهاي فرعی
- لایروبی نهرها و احیاي قناتها
