بخشی از مقاله
چکیده
هدف تحقیق،بررسی رویکرد تعلیم وتربیت اسلامی به مؤلفه های جنبشی-فیزیولوژیکی بود.پژوهش حاضربا بکارگیری روش تحلیل محتوای کیفی به واکاوی متون وپژوهش های تعلیم وتربیت وهمچنین متون وتحقیقات انجام شده درحوزه تربیت مغز پرداخته است.از کلیه منابع چاپی والکترونیکی در دسترس، مبتنی بر اهداف وسؤالات پژوهش برای جمع آوری اطلاعات، استفاده شد.تجزیه و تحلیل اطلاعات، با به کارگیری نظام مقوله بندی قیاسی انجام شد.نتایج به دست آمده در مقوله اصلی رویکرد تعلیم و تربیت به مؤلفه های جنبشی- فیزیولوژیکی از مقوله هایی فرعی تشکیل شد که هرکدام به نوبه خود مؤید برمؤلفه های مقوله اصلی پژوهش بودند.
پژوهش حاضر براساس تأیید زیرمؤلفه های حاصل از مقوله ی جنبشی-فیزیولوژیکی مغزمحورتوسط مقوله های مستخرج از متون تعلیم وتربیت اسلامی برای تمام برنامه ریزان ودست اندرکاران تعلیم و تربیت کشور،این امکان را فراهم می نماید که با یک زاویه و دید جدید، در نظام های آموزشی و تربیتی کشور از این یافته های علمی استفاده نمایند.چراکه با توجه به مقوله های موجود در مبانی علمی و عناصر این مدل، می توان گفت که شناخت و تسلط برساختار مغز ونحوه تغییرات آن درموقع یادگیری، تفکر ورفتار وحتی در موقع ابراز احساسات، کنترل بر زندگی و روابط درون فردی و برون فردی را میسر نموده وبشریت با این فهم و ادراک، به سمت تحقق انسانیت و صلح و آرامش در جهان، خواهد رسید و اینها همان مؤلفه هایی است که بسیاری از آنها،سالها و قرن ها پیش در متون تعلیم و تربیت و در بین آرای صاحبنظران و فیلسوفان اسلامی وجود داشته است وتحقیق حاضرسعی دراستخراج مقوله هایی داشته است که این مؤلفه ها را مورد تأیید قرار دهد.
بنابراین این تحقیق توانسته است که بخشی از یافته های علوم انسانی به طوراعم و علوم تربیتی به طور اخص درحوزه تربیت مغز، به مربیان ودست اندرکاران تعلیم و تربیت کشور جهت استفاده از این یافته ها، اطمینان خاطر بخشد.
مقدمه
امروزه یکی از دغدغه های اصلی تربیتی در دنیا استفاده از روشهای صحیح برای پرورش و آموزش انسانهاست. بشر با مشکلات عدیده ای روبه روست که بیشتر مربوط به جنبه های معنوی انسان و رشد و تکامل آن از ابعاد گوناگون می باشد و یکی از مهم ترین ابعاد معنویت را تربیت و مخصوصاً تعلیم و تربیت اسلامی شامل می گردد که متأسفانه امروزه کمتر به آن در تعلیم و تربیت اهمیت داده می شود و بیشتر به جنبه های علمی و فنی توجه می شود، که نتیجه آن مشکلات فراوان اخلاقی در سطوح مختلف سنی می باشد. روش های مروری برای تربیت از دیدگاه ها و نظرگاههای مختلف وجود دارد:
»تعلیم و تربیت در زندگی بشر مهمترین و اساسی ترین جنبه زندگی است به گونه ای که هر گونه انحراف در آن باعث انحراف در همه امور زندگی می شود. تواناییهای انسان در زندگی بروز و ظهور پیدا می کند و انسانیت انسان تحقق می یابد. در اسلام به این موضوع مهم توجه بسیار شده و قواعد مناسبی برای رشد انسان تعیین گردیده است. بدیهی است »یک مکتب که دارای هدفهای مشخص است و مقرارت همه جانبه ای دارد و به اصطلاح سیستم حقوقی و سیستم اقتصادی و سیستم سیاسی دارد، نمی تواند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد
اسلام در باره ی همه ی امور عالم به ویژه شاهکار آن یعنی انسان، طرح و برنامه دارد. از تأملی در خصوص اهتمام دین به همه ابعاد وجودی انسان از جمله روح و جسم و فطرت و عقل و اینکه نسبت به بلوغ فکری و رشد انسان و تربیت و تزکیه او از همه مکاتب بشری، مصمم تر و دارای برنامه ای فراگیرتر است به غنای واقعی آن را جزء اهداف اصلی بعثت پیغمبر خود معرفی می کند و انسان را موجودی توانا و مسؤل می خواند که می تواند و باید در مسیر تربیت و پرورش ابعاد وجودی خود براساس راهکارهای دین و ظرافتها و قابلیتهای روانی خود حرکت کند. تربیت باید مایه ی دینی بیابد تا ناقص و صوری و بی دوام نماند و خلق و سیرت افراد و اعتقاد و ایمان و باور آنها را اصلاح و تکمیل نماید
انسان، توان و ظرفیت بسیار و پیچیدگیهایی خاص دارد که به رغم وحدت ظاهر، نوعی کثرت در نهاد او به چشم می خورد. موجودی که در عین محدودیت، نوعی بی نهایتی را در او می توان یافت؛ موجودی ناشناخته با استعدادهایی سرشار و به ودیعت نهاده شده در نهاد او. کار عمده تربیت اسلامی همان است که انسان را به ماهیت وجودی و هدف خلقت خود آکاه سازد تا با تکیه بر عقل و مقتضای فطرتش براساس راه و روشی حرکت کند که برای او تبیین شده است. در روش الگویی که بیشتر صورت رفتاری مطرح است و غالباً براساس فطرت انسان تدوین یافته، نقش مؤثر الگویی رسول اکرم و ائمه اطهار برای خانواده ها به عنوان الگوی مجسم و علمای عامل بر مبنای همان ویژگیها قابل توجه قرار گرفته است
از مهمترین بیماری های روحی وجود صفات رذیلت اخلاقی در انسان است. وجود این بیماری آثار سوئی دارد، نخست اینکه توانایی تشخیص خوب از بد، زشت از زیبا و حق از باطل تضعیف می شود. دیگر اینکه مبتلایان به بیماری روحی از آرامش محرومند. بیماری هایی مثل حسادت، خود بزرگ بینی، غضب، کینه توزی و. .. آرام و قرار روح انسان را گرفته، زندگی را بر او تلخ می کنند. بیماری های روحی همچنین باعث بروز بیماری های جسمی می شوند.
از سوی دیگر چنان که برای حفظ سلامت بدن، آشنایی با ویژگی های بدن سالم، بیماری های بدن، علل آن بیماری ها و راههای درمان آن ها ضروری است، برای سلامت روح نیز آشنایی با ویژگی های روح سالم، بیماری های روحی، علل آن ها و راه های درمان آن ها ضروری است و علمی که عهده دار بیان صفات و رفتارهای پسندیده و ناپسند است، علم اخلاق و تربیت اسلامی است.
بنابراین سعادت فردی و اجتماعی انسان در گرو پاک سازی و تهذیب نفس از آلودگی ها و آراستن آن به فضایل اسلامی است. اهمیت تربیت، به اسلام و جامعه های اسلامی اختصاص ندارد. تجربه نشان داده است که انسان خواه متدین یا غیر متدین هیچ گاه حتی در دوره مدرن و پسامدرن بی نیاز از تربیت اسلامی نبوده و نیست در دوران معاصر، در کشورهای غربی به دنبال پیشرفت هایی که در زمینه علوم تجربی به دست آمد، به تدریج به اصول اخلاقی و به دنبال آن توجه به تربیت اسلامی کم رنگ و در مواردی نیز با آن مبارزه شد. اما به تازگی به سبب آسیب های جدی ای که از این ناحیه به سلامت جامعه و افراد وارد شده است توجه به تربیت و فضائل اسلامی افزایش چشمگیری پیدا کرده است
اسلام به عنوان کامل ترین دینی است که خداوند در مورد تربیت در اسلام نقطه نظرات و تأکیدات و راهکارهای بسیار مهم و مؤثری ارائه کرده است. اسلام با عقل انسان بیشتر سر و کار دارد تا او را با روشهای صحیح در مسیر پرورش جسم و روح مدد رساند. روشهایی که همه بر مبنای عقل و فطرت بشر رقم خورده و به مقتضای جسم و روح انسان از ظرافت و لطافت خاصی برخوردار شده است تا هم با عقل و فطرتش مغایرت پیدا نکند و هم به جسم و روحش آسیب نرساند
از آنجا که دین اسلام دینی است که مطابق با فطرت انسان است تمامی دستورات و نقطه نظراتی که در حوزه تربیت و تکامل آدمی ارائه نموده با یافته های علمی جدید قابل تأیید است.
یکی از رویکردهای تربیتی و علمی جدید که در دنیای معاصر و در دهه اخیر مورد بحث بسیاری از صاحب نظران تربیتی و یادگیری قرار گرفته، رویکرد جدید تربیتی، به نام رویکرد تربیت مغز محور است.
»مربیان نیز در دنیای امروزه به نوبه ی خود، بی صبرانه مشتاق اند تا یافته هایی را در رشته های»علوم اعصاب«و مرتبط با آن، کشف کرده و به خدمت گیرند تا برای طرح راهبردهای آموزشی و محیطهای یادگیری، اطلاعاتی را فراهم نمایند؛ چه برای یک کلاس درس رسمی در مدرسه و چه برای محیطهای آموزشی و تربیتی غیر رسمی. چرا که وقتی پیشرفتهای تحقیقاتی در حوزه هایی مثل حافظه، توجه و استرس، و اطلاعاتی در مورد اینکه افراد چگونه یاد می گیرند به آسانی در دسترس قرار می گیرد. بالطبع معلمان و مربیان هم مشتاق می شوند که این اطلاعات را برای کاریرد در محیط عملی تفسیر و معنا نمایند
طرفداران تربیت مبتنی بر مغز، آگاهی و به یادگیری دانش مغز در عمل تربیت را ضرورتی انکارناپذیر می دانند - اسمیلکستین2، . - 2011 براتعلی و همکاران - 1392 - در پژوهشی مؤلفه های رویکرد تربیت مغز محور را در سه گروه مؤلفه های شناختی-فراشناختی، تعاملی-احساسی و جنبشی-فیزیولوژیک ارائه نمودند.
از آنجائیکه بسیاری از نکات و استراتژی های حاصل از تربیت مغز محور حاصل یافته های علمی و پژوهشی علوم اعصاب تربیتی است، جا دارد که با در نظر گرفتن مدل ارائه شده برای مؤلفه های سه گانه ی فوق؛ متون تعلیم و تربیت اسلامی نیز مورد مطالعه قرار گیرد. چرا که اگر یافته های تربیت مغز محور را بتوان با مقوله های استخراج شده از تعلیم و تربیت اسلامی مورد تأیید قرار داد و به عبارتی جایگاه این یافته های جدید تربیتی را در اسلام به طور ویژه نشان داد؛ می توان از این یافته های جدید به طور جدی تر در نظام تعلیم و تربیت کشور استفاده نمود.
با توجه به اهمیت موضوع، محقق در این تحقیق در صدد بوده است که رویکرد تعلیم و تربیت اسلامی را به مؤلفه های جنبشی-فیزیولوژیکی تربیت مغز محور مورد بررسی قرار دهد؛ لذا در این راستا این دسته از مؤلفه های تربیت مغز محور در متون تعلیم و تربیت اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته است.
نگاهی به سوابق پژوهشی مرتبط
با توجه به جدید بودن ایده ی انجام این پژوهش؛ تا کنون تحقیقی که به بررسی ارتباط"تربیت مغز محور" و "تربیت اسلامی" یا به عبارتی نگاه تعلیم و تربیت اسلامی به مقوله ی " تربیت مغز محور" بپردازد وجود ندارد. لذا در بین پیشینه های پژوهش داخلی و خارجی مورد بررسی؛ پیشینه ای مبنی بر استفاده از این دو مقوله با هم مشاهده نمی شود. بنابراین محقق ابتدا پیشینه های مربوط به رویکرد تعلیم و تربیت اسلامی از حیث پرداختن به اهداف، اصول، روشها و.. . که به نوعی ردپایی از موارد مطرح در "رویکرد تربیت مغز محور" در آنها دیده می شود را ارائه نموده است؛ سپس به بررسی مطالعات انجام شده در حوزه تربیت مغز محور پرداخته است.
نتایج تحقیق گندمچین - - 1378 با عنوان » بررسی روشهای تعلیم و تربیت پیامبران از نظر قرآن و احادیث« شیوه های صحیح و کاربردی تربیت اثربخش را شامل گذشت و محبت در کنار قاطعیت، تذکر و تبلیغ، دادن حق انتخاب بدون هیچ گونه تحمیلی از طریق دعوت به تفکر، مشورت با افراد صاحبنظر، دادن حق انتخاب برای شخصیت متربی، ارزش قائل شدن برای مقام علم و عالم و نیز متعلم، اهمیت داشتن الکوهای تربیتی، اصالت عمل در تعلیم و تربیت و الگو بودن خود مربی، دلسوز بودن مربی برای تعلیم و تربیت جامعه ارائه کرده است.
طاهری - 1379 - در تحقیقی با عنوان » تربیت در نهج البلاغه« به این نتایج دست یافت که هدف تربیت در نهج البلاغه، پرورش انسانهای صالح و مومنی است که تمام ابعاد جسمی، روحی، مادی و معنوی او در دنیا و آخرت مورد توجه قرار گرفته است.
کامیاب زاده - 1380 - در تحقیقی با عنوان » نسبت شناسی اهداف و روش های تربیت از دیدگاه امام علی - ع - آورده است که: یقین از اهداف تربیتی است و روش متناسب با آن اعطای بینش است. تزکیه و طهارت از اهداف تربیتی است، و روش های متناسب با آن، موعظه و تذکر، انزار و محاسبه نفس است. اطاعت و عبودیت از اهداف تربیتی هستند، و روش های متناسب با آن فریضه سازی است.
جعفری - 1380 - در پژوهشی با عنوان» روش های تربیتی از دیدگاه امام علی - ع - روش های تربیتی را روش های الگویی، محبت، تشویق و تنبیه، تکریم شخصیت، موعظه و نصیحت از منظر علی - ع - را معرفی کرده است.
