بخشی از مقاله
تعیین حقابه زیست محیطی تالاب شورگل
چکیده
تعیین حقابه زیست محیطی تالاب شورگل یکی از اهداف سازمان حفاظت محـیط زیسـت جهـت بهبـود کیفیـت آب و احیـای اکوسیستم وابسته به آن می باشد. این امر منجر به حفظ محیط طبیعی و ارزشهای زیستی تالاب میشود. تالاب شورگل یکی از تالاب های با اهمیت بین المللی ثبت شده در کنوانسیون جهانی حفاظت از تالابها (رامسر-(1971 اسـت. در طـی چندسـال اخیر با احداث زهکش در مجاورت آن و همچنین کاهش آب ورودی به تالاب ها بـه دلیـل مصـارف کشـاورزی، ایـن تـالاب در بیشتر مواقع سال خشک میباشد. به همین جهت این تالاب در لیست مونترو قرارگرفته که نیازشدید به احیـا و بازسـازی دارد. لذا با توجه به مستندات علمی و سوابق مطالعاتی، نیاز آبی تالاب بر اساس زمان مهاجرت پرندگان تعیین گردید.
واژه های کلیدی: حقابه زیست محیطی، تالاب شورگل، زهکش سد حسنلو، بیلان آبی دشت نقده.
مقدمه
تالاب یکی از زیباترین مناطق زیستی در طبیعت است و در عین حال چرخه اکوسیستمی آن نیز یکی از پیچیده ترین محیطهای طبیعی است. از نظر جغرافیای طبیعی، تالاب به زمینهای واقع در محل تداخل محیطهای آبی و محیطهای خشکی اتلاق میشود که ویژگیهای آن با هرکدام از آن محیطها متفاوت است. در واقع تالابها شرایط و ویژگیهای محیط خشکی و آبی را در یک زمان دارا میباشند و یا اینکه گاهی بطور فصلی در شرایط خشکی یا آبی قرار میگیرند. آب و خاک دو عنصر اساسی تالاب میباشد و بر اثر تعامل این دو عامل، نوع تالاب، کمیت و کیفیت گونههای گیاهی و جانوری و ارتباط آن با محیطهای همجوار مشخص می شود. در حال حاضر تالابها به واسطه گسترش اراضی زراعی و سیستمهای زهکشی و همچنین گسترش شهرنشینی، آلودگی و تخلیه مواد زائد و شکار با تهدیدها و خطرات عمدهای روبرو میباشند (ناصری و همکاران، .(1388 از طرفی دیگر فعالیتهای انسانی در محدودسازی منابع آبی تالابها، از جمله احداث سدهای مخزنی، انحراف رودخانهها و برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی، زمینههای کاهش سطوح فعال تالابها را باعث شده است. طبق بررسی های اتحادیه بینالمللی حفاظت از منابع طبیعی((IUCN، مهمترین عامل تخریب تالابها تأسیسات انسان ساخت با رویکرد زهکشی و کشاورزی و اقدامات کنترل مالاریا بوده است (ناصری و همکاران، .(1388 حفظ ویژگیهای طبیعی تالاب و بهره گیری از فوائد عدیده آن منوط به حفاظت و مدیریت صحیح عوامل مؤثر بر آن و فعالیتهای موجود در داخل تالاب و اطراف آن میباشد (مجنونیان،.(1377 مدیریت کاربری اراضی حاشیه تالاب و تعیین حدود و مرز بستر طبیعی و حریم آن لازمه بهره برداری صحیح از این منبع حیاتی است. تعاریف گوناگونی از تالاب در مراجع مختلف ارائه شده است. بعلت گستردگی و تنوع زیاد تالابها، ارائه تعریف روشنی که همه جنبه های آنرا در بر گیرد، به آسانی امکان پذیر نمیباشد. دو رویکرد در تعریف تالابها بصورت عام(گسترده) و خاص (محدود) بکار رفته است. در رویکرد عام مفهوم تالاب به مکانهایی مانند مردابها، باتلاقها، جنگلهای باتلاقی، مناطق ساحلی، مصبها، خورها، خلیجها، دریاچههای کم عمق، ماندابهای موجود در سیلاب دشت ها، مرغزارها با خاک اشباع و ... اطلاق می شود. یکی از عمومیترین تعاریف موجود، تعریف معاهده بین المللی رامسر است. معاهده بین المللی رامسر به منظور حفاظت و استفاده خردمندانه از تالابها از طریق اقدامات محلی، منطقهای، ملی و همکاریهای بین المللی در سال1971 تنظیم گردیده است (کنواسیون تالاب ها در رامسر،.(1971 از دیگر تعاریف موجود، تعریف یگان مهندسی ارتش آمریکا است. بنا به این تعریف تالاب به مناطقی اطلاق میشود که اراضی آن در دوره زمانی کافی برای حفظ شرایط طبیعی از منابع آب سطحی یا زیرزمینی در حالت غرقاب قرار گرفته و یا آنکه خاک آن در حالت اشباع باشد، به نحوی که رویش گونههای گیاهی غالب آن با شرایط خاک اشباع سازگار شده است (ارتش مهندسین امریکا، .(1993 در تعریف فوق، سه عامل اساسی آب (هیدرولوژی)، خاک و گیاه گنجانده شده که هر یک در شرایط خاص متناسب با محیط تالابها تعریف میشود. ولی تعریف کمیت آب از نظر مقدار، وسعت، حجم و یا عمق و مقیاس زمانی وجود و کیفیت آن بصورت صریح تعیین نشده است بلکه بصورت غیر مستقیم در حد ایجاد شرایط رشد گیاهان آبدوست تعیین شده است. آخرین تعریف از مبنایی حقوقی برخوردار بوده و دارای ریشهای ملی است. بر اساس ماده 1 آیین نامه مصوب هیئت وزیران در تاریخ 1379/08/11 مربوط به بستر و حریم رودخانه ها، انهار، مسیلها، مردابها، برکههای طبیعیو شبکههای آبرسانی، آبیاری و زهکشی که برای مواد 1و 2 قانون توزیع عادلانه آب مصوب 1361/12/16 مجلس شورای اسلامی تنظیم شده است و همچنین در راستای تعاریف حقوقی و بر اساس بند 7 ماده 1، قانون اراضی مستحدث ساحلی مصوب '' 1354/04/29 تالاب عبارت است از مرداب، باتلاق یا آب بندان طبیعی که سطح آن در حداکثر ارتفاع آب از پنج هکتار کمتر نباشد." به منظور بهرهبرداری صحیح از تالاب باید به حفاظت و مدیریت صحیح عوامل مؤثر بر آن و فعالیتهای موجود در داخل تالاب و اطراف آن و مدیریت کاربری اراضی حاشیه تالاب و تعیین حدود و مرز بستر طبیعی و حریم آن پرداخته شود. تالاب شورگل از تالابهای اقماری دریاچه ارومیه به همین منظور مورد مطالعه قرارگرفته است.
مشخصات تالاب شورگل
مختصات جغرافیایی تالاب شورگلعبارت است از َ 22 و370عرض شمالی و ... و َ27 و 450 طول شرقی از نظر تقسیمات کشوری این تالاب در حوزه شهرستان نقده واقع شده و در حدود 25 کیلومتری این شهرستان قرار دارد، ارتفاع این تالاب از سطح دریا 1286 متر است (برگرفته از سایت فرمانداری نقده ).این تالاب در غرب جاده آسفالته ارومیه و مهاباد و حدوداً در 5 کیلومتری دریاچه ارومیه قرار دارد و از شهرستان نقده 25 کیلومتر فاصله دارد(برگرفته از سایت فرمانداری نقده). این تالاب از شمال و شمال شرقی و غربی توسط تپههایی با شیب 30 الی 40 درصد احاطه میشود. از شرق به جاده ارومیه ـ مهاباد و از سمت جنوب به اراضی پست و شور منتهی میشود . مساحت این تالاب 1100 هکتار است و حداکثر طول آن 4200 متر و حداکثر عرض آن 3120 متر است، عمق متوسط تالاب 162 و حداکثر عمق آن 175 سانتیمتر است (برگرفته از سایت فرمانداری نقده). تالاب شورگل یکی از مهمترین تالابهای استان می باشدکه درطی دهه گذشته بنابه اقدام شرکت سهامی آب منطقهای تبدیل به سدمخزنی گردیده است و ازمساحت1100هکتاری این تالاب 700هکتار به سدمخزنی اختصاص یافته و بقیه به صورت اراضی تالابی به نام تالاب آق قلعه در سال 1386 به مساحت 400 هکتار توسط اداره حفاظت محیط زیست و همکاری جوامع محلی احیاء گردید. در گذشته آب این تالاب فصلی بوده یعنی در فصل کم آب (تابستان تا اوایل پاییز) تالاب رو به خشکی میرفت و همزمان با نزول بارندگی آب در آن جمع میشد. ولی از سال 1372 بعلت بارندگی های فراوان و همزمان با بالا آمدن سطح آب دریاچه ارومیه این تالاب بصورت دائمی در آمده، منبع تأمینکننده آب تالاب بارشهای مستقیم و آبهای جاری سطحی بوده که از اراضی کاسه تالاب وارد آن شده و ذخیره می گردد. ولی در حال حاضر امور آب استان با پیمانکاری 101 کعبه سپاه پاسداران و زیر نظر مهندسین مشاور پویاب، سد خاکی در انتهای جنوبی تالاب احداث کرده و از رودخانه گدار نقده توسط بند انحرافی و کانالی بطول 15 کیلومتر آب آنرا تامین می کنند و حجم ذخیره آب در تالاب 76 میلیون متر مکعب برآورد گردیده است و ارتفاع سد خاکی احداث شده برابر 7/5 متر ورای سطح قبلی آب می باشد. با اختلاط آب سد با آب کانال که رودخانه تغذیهکننده آن رودخانه گدار می باشد غلظت آب به آب رودخانه گدار نزدیک خواهد شد و از آب جمع شده برای آبیاری زمینهای اطراف استفاده خواهد شد که اقداماتی در همین راستا در دست اقدام است. تالاب شورگل با مساحت حوضه آبریز 17000 هکتار در ارتفاع متوسط 1290متر از سطح آبهای آزاد واقع است. منابع تامین کننده آب تالاب، رواناب های فصلی ناشی از بارندگی درسطح حوضه، جریانهای فصلی رودخانه گدار از طریق انهارسنتی و نشت آبهای زیرزمینی می باشند. متاسفانه به دلیل احداث زهکش درمجاورت سد و کاهش آبهای ورودی به دلایل مختلف دربیشترطول سال خشک می باشد.
قوانین مربوط به حفاظت تالابها
حقابه زیست محیطی، رژیم آبی است که در رودخانه، تالاب و مناطق ساحلی ایجاد می شود تا اکوسیستم حفظ شده و فواید آن در جایی که مصارف مختلف آب وجود داشته و جریان متعادل است تأمین گردد. در توسعه و استفاده از منابع آب رودخانه و تالاب اولویت بایستی به احقاق نیازهای اصلی و حفظ اکوسیستم داده شود. نحوه مصرف آب بایستی بصورتی باشد که توانایی جامعه بشری را در راستای تداوم حیات و پیشرفت در آینده نامحدود تأمین نموده و تداخلی با ساختار سیکل هیدرولوژی و اکوسیستم های مرتبط با آن ایجاد ننماید. بر اساس ماده 65 برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی حفظ اکوسیستم تالاب مورد توجه قانونگذار بوده است. همچنین بر اساس ماده 59 این برنامه ارزشگذاری تالاب به عنوان یکی از منابع طبیعی مد نظر قرار گرفته است. در بند ه ماده 17 قانون برنامه چهارم موضوع انتقال آب بین حوضه ای با توجه به دیدگاه توسعه پایدار و رعایت منافع ملی و زیست محیطی مطرح شده است و از آنجا که بر اساس ماده 16 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مالکیت تالاب ها در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرارگرفته است و با توجه به مفاد قانونی فوق الذکر که حفظ اکوسیستم تالاب را بعنوان یکی از منابع طبیعی با ارزش تایید نموده است، سازمان حفاظت محیط زیست بر آن شد تا راهکاری جهت تعیین حقابه بیابد تا بدین ترتیب اولین اصل برای حفظ تالاب یعنی وجود آب کافی برای اکوسیستم وابسته به آن فراهم
