بخشی از مقاله
چکیده
طی دهههای اخیر به علت تغییرات اجتماعی و اقتصادی، شاهد عدم تعادل منطقهای بودهایم. امروزه آگاهی از امکانات و محرومیتها ضرورتی جهت ارائهی طرحهای توسعه و برنامهریزی در سطح ناحیهای و محلی میباشد. این پژوهش، در دو زمینهی اجتماعی و اقتصادی به سطحبندی مناطق روستایی و تعیین میزان سطح برخورداری روستاهای شهرستان استهبان از لحاظ شاخصهای توسعه میپردازد و از نظر نوع کاربردی میباشد و با استفاده از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.
جامعه ی آماری، شامل روستاهای بالای 20 خانوار شهرستان استهبان استان فارس میباشد. در این پژوهش اطلاعات مورد نیاز از شناسنامه آبادیهای استان فارس در سال 1390، استخراج گردید و با استفاده از 70 متغیر در قالب 8 شاخص آموزشی، بهداشتی، بازرگانی و خدمات، ارتباطات و حمل و نقل، فرهنگی- ورزشی، جمعیتی، سیاسی و اداری و زیرساختی و با بهرهگیری از مدل موریس مورد سنجش قرار گرفت.
هدف این پژوهش، بررسی دقیقتر تفاوت نواحی روستایی جهت دسترسی به خدمات و تعیین میزان سطح برخورداری میباشد، تا برنامهریزان این نواحی بتوانند اقدامات توسعهای را بر مبنای این نتایج بهکار برند. با توجه به نتایج بدست آمده، روستای ماهقرخان، روستای بنوان و روستای رونیزسفلی به ترتیب دارای بالاترین، و روستای محل احداث سد رودبال، پلشکسته و بندره به ترتیب دارای کمترین میزان برخورداری از شاخصهای توسعه میباشند.
مطابق نتایج دهستان ایج دارای کمترین سطح توسعه در بین دهستانهای دیگر میباشد و نیاز به توجه بیشتری دارد. همچنین اختلاف فاحشی بین سطوح برخورداری روستاهای مورد مطالعه و عدم تعادل توزیع امکانات و خدمات مشاهده میشود.
مقدمه
یکی از چالشهای اساسی در مسیر توسعه بسیاری از کشورها، بهویژه کشورهای دارای قلمرو حاکمیت وسیع، نابرابریهای ناحیهای میباشد. نابرابریها تهدیدی جدی در رسیدن به توسعهی متوازن و متعادل مناطق و دستیابی به وحدت ملی میباشند. این نابرابریها، نمادی آشکار از توسعهنیافتگی میباشد که از شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی هر کشور نشأت گرفتهاست
به هر میزان که تفاوتهای منطقهای و نابرابری بیشتر باشد، حرکت جمعیت و سرمایه به سمت قطب بیشتر میگردد
در ایران نیز، این تفاوتها و نابرابریها فراوان بودهاست و منجر به بروز مشکلاتی مانند مهاجرت از مناطق محروم به مناطق برخوردار شده است همچنین جاذبهی شهری از یک سو و کمبود اشتغال و نارساییهای خدماتی در زمینههای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نواحی روستایی از سوی دیگر، موجب تشدید زیانها و فروپاشی نظام زیستی فضایی در مناطق شهری و روستایی شده است در نتیجه یکی از اهداف مهم برنامههای اقتصادی- اجتماعی پس از انقلاب، رفع نابرابریها، توسعهی متوازن و متعادل بین مناطق مختلف است که از پیشنیازهای ضروری پیشرفت یکپارچه کشور و حصول پایداری میباشد
طبق گزارش توسعهی انسانی سال 1999 در ایران، یکی از مهمترین سیاست-های توسعهی انسانی در برنامهی سوم توسعه، توجه به برنامهیزی فضایی بهعنوان برنامهای بلندمدت جهت تعادل منطقهای و تحقق عدالت اجتماعی میباشد
یکی از وجوه مهم فعالیتهای توسعه در سراسر جهان از جمله ایران، توسعهی روستایی میباشد و همانگونه که توزیع متوازن توسعه بین نواحی گوناگون سرزمین حائز اهمیت می-باشد، در مقیاس محلی و در سطح روستایی نیز دارای اهمیت فراوانی است و ارتباط تنگاتنگ و نزدیکی با توسعهی ملی و ناحیهای دارد
نقش و جایگاه روستاها در فرآیند توسعهی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در مقیاس ملی، منطقهای و محلی و همچنین پیامدهای توسعهنیافتگی نواحی روستایی چون بیکاری، رشد سریع جمعیت، مهاجرت، حاشیهنشینی، فقر گسترده، موجب توجه به نواحی روستایی شده است
در چند دههی اخیر، برنامهریزان و سیاستگذاران به مفهوم برنامهریزی توسعه روستایی بهعنوان ابزاری جهت پیشبرد توسعهی اقتصادی- اجتماعی در کشورهای جهان سوم توجه نمودهاند و نابرابریها را بهعنوان نشانهای از توسعهنیافتگی محسوب میکنند. در واقع، مناطقی که دارای شاخصهای اجتماعی و اقتصادی مطلوب و توزیع امکانات و خدمات مناسب باشند، به عنوان مناطق توسعهیافته و مناطقی که در این شاخصها وضعیت مطلوبی نداشته و دارای توزیع امکانات نامتعادل باشند، جزء مناطق توسعهنیافته محسوب میشوند. هدف برنامه-ریزی، پیشرفت و آبادانی است که این مهم جزء با شناخت وضع موجود حاصل نمیشود
سطح بندی نواحی امری مهم و اساسی در زمینهی سیاستگذاری توسعه و برنامهریزی منطقهای محسوب میشود و عاملی کلیدی در جهت تخصیص منابع محسوب میشود
سطح بندی به این دلیل حائز اهمیت میباشد که تنگناها، قابلیتها و سطوح توسعهی نواحی و سطح زندگی مردم یک منطقه را نشان میدهد و به ارائهی برنامههایی جهت کاهش محرومیت نواحی محروم میپردازد و بدین وسیله زمینه را برای توسعه مهیا میسازد
همچنین بهوسیلهی سطحبندی میتوان اختلاف اقتصادی، اجتماعی، مکانی، فضایی مناطق را نشان داد و وضعیت مناطق را از لحاظ سطح توسعه مشخص کرد و از توسعهی قطبی مناطق جلوگیری نمود - تقوایی و همکاران، - 1390 چرا که توسعهی قطبی سبب بیعدالتی در سطوح مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در برخی از مناطق جمعیتی میشود. در واقع، توسعهی نسبی چند روستا در منطقه را نمیتوان به عنوان توسعهی روستایی منطقه قلمداد نمود. در صورتی که دستاوردهای توسعه در تمام مناطق توزیع شود، میتوان گفت توسعه رخ داده است و به عدالت فضایی نزدیک شدهایم
در نتیجه ضروری است که نواحی کشور بر اساس میزان برخورداری طبقهبندی و نسبت به میزان برخورداری و عدم برخورداری سطحبندی شوند تا بهترین شرایط و امکانات جهت توسعهی جامع تمام نواحی فراهم گردد و نابرابریهای منطقهای به حداقل رسد و در نهایت حذف گردد
روستاهای شهرستان استهبان استان فارس نیز از لحاظ ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، دارای شرایط مطلوبی نمیباشند و سطحبندی روستاهای این شهرستان، گامی اساسی در جهت ایجاد تعادل فضایی و کاهش محرومیت و نابرابری، بهشمار میرود. لازم به توضیح است که بخشی از این نابرابری ناشی از تنشهای اقلیمی در این شهرستان است. مجموع اراضی شهرستان استهبان 149919 هکتار است که شامل 10514 هکتار اراضی زراعی، 48947 هکتار اراضی جنگل و 9090 هکتار مرتع میباشد.
همچنین دارای سطح زیر کشت 43041 هکتار میباشد که سطح زیر کشت محصولات سالانه آن، 10514 هکتار 10343 - آبی و 171 دیم - و سطح زیر کشت باغات 32527 هکتار میباشد - ساالنامه آماری استان فارس، . - 1394 این شهرستان با مساحت زیرکشت 20 هزار هکتار، تولید کنندهی 90 درصد از انجیر خشک ایران میباشد و به عنوان عمدهترین تولید کنندهی انجیر دیم در جهان مطرح شده است. اما در سالهای اخیر این شهرستان با بحران خشکسالی مواجه شده است و از آنجا که شغل اکثر روستاییان این شهرستان باغداری انجیر است، خسارت فراوانی به تولیدات باغداران این نواحی وارد آمده و زندگی اجتماعی و اقتصادی آنان با مشکل مواجه شده است
سطح زیر کشت باغات مثمر 32527 هکتار میباشد که شامل 1750 نهال و 30777 بارور می-باشد. همچنین این شهرستان دارای 6775 بهرهبردار میباشد که در جدول زیر به تفکیک نشان داده شده است.
جدول -1 تعداد بهرهبرداران شهرستان استهبان
در این پژوهش به بررسی میزان سطح برخورداری روستاهای شهرستان استهبان بر اساس وضعیت پراکندگی شاخصهای توسعه پرداخته شده و دهستانها و بخشهای این شهرستان بر اساس میزان برخورداری رتبهبندی میشوند. نتایج این پژوهش، مبنای مناسبی جهت کاهش نابرابریها و تفاوتهای برخورداری در منطقه میباشد.
شاخصها نقش مؤثری در تعیین سطوح برخورداری نواحی روستایی دارند و در واقع بهعنوان نشانگرهایی جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات و نتیجهگیری منطقی و مشخص کردن جهت فعالیتها میباشند و از نظر مفهومی، فراهم کنندهی چارچوبی مناسب جهت هدفگذاری، تدوین برنامهریزی و ارزیابی فعالیتها میباشند - مهدویحاجیلوی و محمدیزاده، . - 1391 مطالعات مختلفی در ارتباط با این موضوع صورت پذیرفته که میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
اریلی - Erilli., 2015 - ، به رتبهبندی شاخص توسعه اقتصادی و اجتماعی به طبقهبندی سطوح توسعهیافتگی شهرهای ترکیه با روش خوشهبندی فازی پرداخت و به این نتیجه دست یافت که شهر استانبول و آدانا به ترتیب دارای بیشترین سطح توسعهیافتگی و شهر سینوپ و برتین به ترتیب دارای کمترین سطح توسعه یافتگی میباشد.
چکچی و پراگین - Checchi & Peragine., 2005 - ، به بررسی نابرابری منطقهای و نابرابری فرصتها در ایتالیا بوسیلهی مقایسهی توزیع درآمد در شمال و جنوب ایتالیا و توزیع تواناییهای شناختی در دانشآموزان 15 ساله پرداختند و به این نتیجه دست یافتند که در مناطق کمتر توسعهیافته جنوب، شیوع نابرابری فرصتها بیشتر است.
طلانی - Talani., 2003 - ، به بررسی سیستمی برای توسعهی مناطق روستایی در 13 بخش از شهرستان ساوه در استان مرکزی پرداخت و در این پژوهش با استفاده از تحلیل تاکسونومی موقعی موجود شاخصهای توسعهی روستایی را عددی جهت اولویتبندی تخصیص بودجهی پروژههای توسعهی روستایی مشخص نمود و با طراحی پنج نقشهی مقیاسی از طریق سامانهی اطلاعات جغرافیایی، مدلی فضایی برای توسعهی نقشههای اولیه از×مکانهای مناسب پیشنهاد داد.
امینینژاد و همکاران - 1387 - ، با استفاده از مدل موریس و تاکسونومی و بهرهگیری از 65 شاخص اجتماعی و اقتصادی، به تحلیل توسعهیافتگی دهستانهای حوزهی تأسیسات پارس جنوبی در استان بوشهر پرداخته و 15/4 درصد از دهستانها را در سطح برخوردار، 38/5 درصد را در سطح نیمهبرخوردار و 46/1 درصد را در گروه محروم دستهبندی نمودند.
انصاریان و محمدی - 1393 - به تحلیل سطوح برخورداری دهستانهای شهرستان بجنورد پرداختند. نتایج حاکی از تفاوت در سطوح توسعهیافتگی میباشد و بر این مبنا دهستانها را در سه سطح طبقهبندی نمودند.
