بخشی از مقاله
چکیده:
ارتباط تنگاتنگ زندگی انسان، جامعه، نهادهای عمومی و قدرتهای سیاسی، اقتصادی و هنجارهای اجتماعی با محیط جغرافیایی بیش از هرجای دیگر در فضاهای شهری منعکس میگردد. در شهر نتیجه عملکرد تاریخی انسان در محیط منعکس میشود و ردِپای عوامل مختلف در دورههای گوناگون تاریخی در آن مشهود است؛ عواملی که کارکرد، هویت و فرآیند در فضاهای شهری را تعریف میکنند. در کنار کارکردهای گوناگونی که برای فضاهای شهری تعریف شده است میتوان به نقش فضاهای جغرافیاییِ شهر برای انتقال پیام و بازنمایی اشاره کرد. در چارچوب این نقش نهادهای قدرت در دورانی که بر شهر تسلط دارند به بازساخت فضا، نمادسازی، بازنمایی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و همچنین انتقال معنا و پیام از طریق تصویرسازی و بازنمایی میپردازند.
تصویرسازیهایی که در سطح شهرها از سوی نهادهای قدرت صورت میگیرد در بیشتر موارد با هدف بسط جایگاه نهادهای قدرت و شکلدهی به فرآیندهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی صورت میگیرد. تصویرسازی نهادهای قدرت در شهرها بازگوکننده شرایط حاکم بر جامعه و نیز مسیری است که در سایه نهادهای قدرت شهر در دوران حیات خود میپیماید. در شهر تهران که پیدایش آن نیز وابسته به عوامل سیاسی است، نقش و جایگاه نهادهای قدرت در توسعه و شکگیری فضاهای شهری از نمود فضایی گستردهای برخوردار است. در این شهر از یک سو نهادهای قدرت همواره تلاش داشتهاند تا با بهرهبرداری از کارکرد رسانهای فضاها و مکانهایِ شهری به تصویرسازی و نمادسازی از آمال و اهداف خویش بپردازند. از طرف دیگر، فضاهای جغرافیایی این شهر در طی حیات خویش همچون یک رسانه به بازنمایی نقش نهادهای قدرت در اقتصاد و سیاست ایران پرداخته- اند.
واژگان کلیدی: فضا، مکان، رسانه، بازنمایی
مقدمه:
فضاهای شهری بر اساس کارکردها و کاربردهای متفاوتی خلق میشوند. برخی از آنها ممکن است در طول زمان کارکردهای خود را از دست بدهند، کاربردهای جدیدی یابند و یا دستخوش تحول در کاربرد شوند. این فرآیندها موجب میگرددکه فضاهای جغرافیاییِ شهر بر اساس کارکردهایی که در ساختارهای اقتصادی و اجتماعی جامعه برای آنها تعریف میشود به نقشآفرینی در فرآیندها بپردازند. یکی از کارکردهای فضاهای شهری انتقال معنا، پیام و مفاهیم است. این موضوع در چارچوب عملکرد عوامل و ساختارهای موثر در پیدایش، شکلگیری، تکامل و یا زوال فضاها و مکانهای شهری که همواره پیام خاص خود را در کارکردها و چشماندازهای شهر به جا میگذارند قابل تحلیل است. این عوامل و ساختارها از یک سو، با تولید و یا بازساخت فضاهای شهری به صورت تدریجی به خلق و نمایش مکانها وفضاهای جغرافیایی مورد نیاز خویش در چشماندازهای جغرافیایی میپردازند، و از سوی دیگر، تلاش میکنند از فضاهای شهری برای تبلیغ دیدگاههای سیاسی، فرهنگی و مذهبی مورد نظر خویش بهرهبرداری کنند.
بهرهبرداری سیاسی از فضا در قالب خلق چشماندازهای جغرافیایی جدید، تخریب فضاها و چشماندازهایی که ازنظر ایدئولوژی حاکم مورد تابید نیست، نمادسازی، ایجاد تغییر در فضاهای جغرافیایی و یا حتی استفاده از تبلیغات مستقیم سیاسی، مذهبی، فرهنگی و... در فضاهای جغرافیایی مبین این نکته است که در کنار کارکردهای گوناگونی که شهر و فضاهای جغرافیایی دارند میتوان کارکرد رسانهای فضاهای جغرافیایی جهت انتقال پیام را نیز مورد اشاره قرار داد. مطالعه کارکرد رسانهای فضاهای جغرافیایی فرصت آن را فراهم میآورد تا فراتر از چارچوبهای مرسوم در جغرافیای انسانی و جغرافیای سیاسی به تحلیل نقش ساختارها، فرآیندها و... در شکلگیری، تکامل و یا تغییر فضاهای جغرافیایی شهرها پرداخت. تغییرات و تحولاتی که به صورت آگاهانه به بازنمایی ساختارهای قدرت میپردازد و یا آنکه در مسیر زندگی خویش پیامهایی از اقتصادسیاسی و روابط قدرت در طول زمان را به همراه دارند. در تحلیل کارکرد رسانهای فضاهای جغرافیاییِ شهر، یاری جستن از جغرافیای انسانی انتقادی و ژئوپولیتیک انتقادی چراغی است برایجستجوی پاسخ به چگونگی بازنمایی و انتقال پیامهای سیاسی در پوشش فضاهای جغرافیایی شهر.
هرچند شهر تهران در مقایسه با بسیاری از شهرهای ایران و جهان پیشینه تاریخی کمی دارد، اما همین تاریخچه اندک بیانگر آن است که قدرتهای حاکم به دفعات تلاش کردهاند از فضاهای جغرافیایی شهر برای نماد سازی، کسب مشروعیت، نفی رقبای سیاسی، و حتی تثبیت قدرت سیاسی بهرهبرداری کنند. در شهر تهران به علت شرایط حاکم بر اقتصادِ سیاسی و رقابت دامنهداری که بر سر قدرت وجود دارد همواره بسیاری از فضاهای جغرافیاییِ شهر به عنوان رسانه مورد استفاده قرار میگیرند و پیامهای سیاسی، فرهنگی و... به صورت پیوسته در چشماندازهای جغرافیاییِ آن در حال انتشار است. به سبب نقشی که فضاهای جغرافیایی این شهر طی دورههای مختلف در بازنمایی ساختارهای سیاسی و اقتصادسیاسی داشته است به تجسمی از تضاد تبدیل شده است: تضادی از سازش و تقابل در برابر نظام جهانی و تعارضی از تسلیم و خیزش نسبت به نهادهای قدرت در ایران.
مبانی نظری پژوهش:
فضاهای جغرافیایی کانون نقشآفرینی عوامل و ساختارهایی هستند که به تاثیرگذاری بر جامعه و کارکردهای مکان میپردازند. فضا و مکان بهعنوان مرکز حساسیتهای پستمدرن و هویتها در پیشزمینه هستند - . - Morely,2000:74 رویکردهای انتقادی در تلاش هستند با تحلیل نقش ساختارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را در پیدایش، تغییر و تحول فضاهای جغرافیایی مورد ارزیابی قرار دهند. کارکردهایی فضای جغرافیایی شهر را از نظر جغرافیای سیاسی در سایه توجه به دو عامل بازخورد اقتصاد سیاسی بینالملل و رقابتهای سیاسی در داخل کشورها میتوان مورد تحلیل قرارداد.
تلاش برای ادغام در اقتصاد بینالملل همانگونه که توسط حکومتها صورت میپذیرد از سوی نهادها و افراد ذینفع نیز دنبال میشود. حاصل این کوشش برای سهیم شدن در فرآیندهای اقتصاد جهانی، تحولاتی است که در ساختارها و کارکردهای فضایی، اقتصادی و اجتماعی شهرها به وقوع پیوسته است. از طرف دیگر، رقابتهایی که توسط گروههای مختلف سیاسی در درون کشورها وجود دارد نیز به نوبه خود در فضاهای جغرافیای شهر مشهود است؛ این نهادها و گروههای سیاسی در چارچوب چرخههای قدرت و دورانی که قدرت سیاسی را در اختیاردارند تلاش میکنند تا از فضاهای شهری به عنوان عاملی برای تثبیت قدرت، اعمالنفوذ، انتقال پیام و در محدودیت قرار دادن رقبای سیاسی بهرهبرداری نمایند.
نقشآفرینی در اقتصاد سیاسی بینالملل، رقابتهای سیاسی در سطوح محلی و ملی در کنار پیشینه تاریخی و فرهنگی به هویت شهر شکل میدهند. در این فرآیند فعالیتهای اقتصادی در مقیاس محلی و ملی و جهانی زمینهساز تغییر و تحولاتی در چشماندازهای جغرافیایی شهر میگردد وگسترش آن بخش از سبک زندگی که نشانههای فرهنگی بیگانه را دربر دارد علاوه بر زندگی خصوصی افراد به صورت خاص در کارکردهای فضاهای شهری و رفتارهای اجتماعی شهروندان منعکس میشود. کارکردها و چشماندازهای شهری رابطه متقابلی با هم دارند و در سایه اقتصادسیاسی با نمایش نمادهای فرهنگی غیر پایدار به انعکاس دگرگونی در سبک زندگی شهروندان میپردازند. برخی از منتقدان این امر را یکی از پیامدهای منفی جهانی شدن میدانند که ساختارهای اجتماعی و فرهنگی را مورد تهدید قرار میدهد. بهگونهای که حتی ممکن است به عاملی چالشگر برای هویت ملی تبدیل شود. به چالش کشیده شدن هویت بومی و ملی که
