بخشی از مقاله
چکیده
ژئوپلیتیک شهری بر ماهیت قدرت و رقابت و بازتابهای آن در فضاهای شهری و توسعه کالبدی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در مقیاسهای مختلف از سطوح محلی تا کروی تاکید دارد. اکولوژی سیاسی شهر با معادل سازی مفاهیم زیستی در ارتباط با شهر، به مطالعه و بررسی روابط متقابل فرآیندهای سیاسی، زیست محیطی و اقتصادی و نقش کمبود منابع در فضای داخلی شهر میپردازدو در قالب آن میتوان اثر ساختار اجتماعی بر محیطهای شهری را درک کرد.
اقتصاد سیاسی شهر نیز در مقیاسهای محلی، ملی، منطقه و جهانی بر نقش سرمایهداری، اقتصاد جهانی، تمرکز ثروت و قدرت، روابط طبقاتی و نقش دولت و بازیگران غیر دولتی در فضای داخلی شهر و میان شهرها در ابعاد فرامحلی تاکید دارد.
هدف از مقاله حاضر که به روش توصیفی - تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانهای به انجام رسیده است، تبیین اکولوژی سیاسی و اقتصاد سیاسی شهر از منظر ژئوپلیتیک و ارزیابی رابطه این دو نظریه با ژئوپلیتیک شهری است. نتایج پژوهش نشان میدهد که هر دو دیدگاه اکولوژی سیاسی و اقتصاد سیاسی شهر با تاکید بر نقش قدرت و رقابت میان عناصر و بازیگران در شهر برای تسخیر و کنترل فضا و منابع، در قرابت تئوریک و مرتبط با ژئوپلیتیک هستند.
مقدمه
با گسترش روند شهرنشینیها و نقشآفرینی گسترده شهرها در عرصه تحولات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و علمی در داخل کشورها و در عرصه منطقه ای و جهانی، توجه به این پدیده بیش از گذشته افزایش یافته و مفهوم سازی و چارچوب سازی علمی برای آن در عرصههای مختلف مورد توجه قرار گرفته است.
یکی از ابعاد بررسی و ارزیابی شهرها، توجه به نقش آفرینی سیاسی آنها در عرصه ملی و جهانی است. در حال حاضر، شهرها در تمامی نقاط جهان کانون اصلی تحولات سیاسی سطح ملی و جهانی هستند و تمامی تغییرات گسترده و تاثیرگذار در چارچوب فضای شهر به وقوع میپیوندد.
شهرها متشکل از اجزا و عناصر رسمی و غیررسمی، مرکز قدرت و سرمایه هستند و به تبع مولفه رقابت در عرصه داخلی و برون مرزی را نیز با خود دارند. این موضوع، زمینه را برای شکلگیری شاخه جدیدی از جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک به نام جغرافیای سیاسی شهر و ژئوپلیتیک شهر فراهم کرده و تقریبا از سال 2000 میلادی ادبیات آن در حال تدوین و تکمیل است.
ژئوپلیتیک شهری در تلاش برای بازنمایی و تحلیل رویدادهای شهر در قالب مولفههای اصلی علم ژئوپلیتیک یعنی جغرافیا، قدرت و سیاست است که در این چارچوب موضوع رقابت و نیروهای رقیب و تاثیرات آنها در شهر یکی از مباحث اصلی و کلیدی در تشریح ژئوپلیتیک شهری است.
در ارتباط با مسائل شهری، اکولوژی سیاسی و اقتصاد سیاسی شهر از نظریههای برجسته و مطرح هستند که هر یک در چارچوب مباحث اکولوژیک و اقتصاد سیاسی با اشاره به چگونگی روابط و تعاملات عناصر و بازیگران شهری، در قالب مفاهیم و بنیادهای نظری خود این روابط را تحلیل میکنند.
این پژوهش با بیان تاریخچه شهرنشینی و ژئوپلیتیک شهری، مفهوم ژئوپلیتیک، جغرافیای سیاسی شهر، ژئوپلیتیک شهر، اکولوژی سیاسی شهر و اقتصاد سیاسی شهر و با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانهای، به تبیین نظریات اکولوژی سیاسی و اقتصاد سیاسی شهر از منظر ژئوپلیتیک میپردازد.
-1 مبانی نظری پژوهش
-1-1 تاریخچه ژئوپلیتیک شهری
ریشه شهرنشینی و در ادامه دلایل رشد سریع آن در کشورهای مختلف جهان را میتوان اقتصادی دانست. در نگاهی تاریخی به پیدایش شهرها و رشد شهرنشینی، مازاد تولید کشاورزی و وقوع انقلاب صنعتی نقش موثر و کلیدی داشته است.
بازتوزیع جمعیت و شهری شدن جوامع که از انقلاب صنعتی آغاز گردید، در نیمه دوم قرن بیستم به جهان سوم تسری یافت و با افزایش مناطق شهری و کلانشهری و نقشیابی شهرها در فرآیند جهانی شدن و اقتصاد اطلاعاتی، ابعاد تازه و پیچیدهای به خود گرفته است
چهره دنیای قبل و بعد از انقلاب صنعتی را میتوان در دو قالب روستایی و شهری ترسیم کرد. از قرن هیجدهم به بعد و با انقلاب صنعتی، شهرنشینی گسترش یافته و رفته رفته، بر افزایش جمعیت و توسعه شهرها به ضرر روستاها افزوده شد. در ادامه در قرن های نوزدهم و بیستم و اکنون در قرن بیست و یکم، این روند تشدید شده و اکنون با کلانشهرهای مطرح جهانی که برخی تاثیرگذاری دولتها در سطح جهان را نیز تحت تاثیر قرار میدهند، روبرو هستیم که از آنها در ادبیات علمی جدید، تحت عنوان شهرهای جهانی و جهانشهرها یاد میشود.
روند روبه رشد جمعیت شهرها در کشورهای توسعه یافته و سپس در کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه نیافته، چهره شهرها را در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سبک معماری و ... متفاوت و متنوع تر از قبل و به کانون تحولات مهم داخلی کشورها و در عرصه جهانی تبدیل کرده است.
رشد شهرنشینی و شهرگرایی، تحولاتی را نیز در عرصه مفاهیم شهر ایجاد کرد که مهمترین آنها تحول در مفاهیم فضا، سیاست و قدرت و تبلور آن در مباحث جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک است.
در بررسی سیر تاریخ تحولات اندیشه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، این تحولات را میتوان در 10 دوره از باستان تا امروز به شرح زیر تقسیم کرد:
دوره اول: از دوره باستان تا قرون وسطی - سده پنجم پیش از میلاد تا سده پنجم میلادی - ؛
دوره دوم: از سده میانه تا نوزایی یا رنسانس - سده 5 تا 15 میلادی - ؛
دوره سوم: از نوزایی و سده 16 تا اواخر سده 19 میلادی؛
دوره چهارم: از اواخر سده 19 تا پایان جنگ جهانی اول؛
دوره پنجم: میانه دو جنگ جهانی اول و دوم از 1920 تا 1945 میلادی؛
دوره ششم: دوره رکود و خوارداشت جغرافیای سیاسی از 1945 تا میانه دهه 1960 میلادی؛
دوره هفتم: بازخیزی جغرافیای سیاسی با رویکرد فضایی از میانه دهه 1960 تا اواسط دهه 1970 میلادی؛
دوره هشتم: دوره اصالت اقتصاد سیاسی و کارکرد حکومت از میانه دهه 1970 تا اواسط دهه 1980؛
دوره نهم: فروپاشی نظام دوقطبی و آغاز رویکرد نظامهای جهانی از اوایل دهه 1980 تا میانه دهه 1990؛
دوره دهم: قلمروگستری موضوعی در جغرافیای سیاسی از میانه دهه 1990 تا امروز
