بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با توجه به پیشرفت علم و تمدن، اداره سازمان ها با پیچیدگی روز افزونی مواجه گردیده، و سازمان ها برای مقابله با مشکلات، پیچیدگی ها و بهبود مستمر نیاز به حمایت بیشتر و تعهد کارکنان و درگیر کردن آنها در کار دارند، و این سازمان ها جهت پیشرفت و توسعه از مجموعه استعدادها و توانایی های افراد و منابع انسانی بایستی استفاده کنند، ولازمه دستیابی به اهداف سازمان، مدیریت مؤثر این منابع با ارزش است، که در این راستا، توانمندسازی کارکنان از نظر اسلام مورد توجه واقع شده است، که در واقع کیفیت و توانمندی نیروی انسانی از عوامل مهم بقا و حیات سازمانهامحسوب گردیده و اهمَیت آن به مراتب فراتر از فناوریهای جدید، منابع مالی و مادی می باشد.
توانمند سازی روشی نوین و مؤثر در جهت ارتقای بهره وری سازمان به وسیله بهره گیری از توان کارکنان است، که از از طریق برنامه های توانمندسازی، تفویض اختیار، افزایش مسئولیت و احساس خود کارآمدی افزایش می یابد و درنتیجه بهره وری و اثربخشی سازمان نیز بالا می رود، در واقع منابع انسانی اساس ثروت واقعی یک سازمان را تشکیل می دهد. نتیجه حاصل از این مقاله این است که فرایند توانمند سازی از نظر اسلام، در نظام اداری جوامع اسلامی می تواند الگوی جامع توانمند سازی در مدیریت اسلامی را فراهم کرده، جایگزینی مناسب ومطلوب نسبت به سایر الگوهای ارائه شده باشد. در این مقاله به مفهوم توانمندسازی کارکنان، عوامل موثر بر توانمندسازی و ابعاد آن، فنون و ابزار خلق توانمند سازی پرداخته شده و در ادامه اهمیت و ضرورت توانمند سازی از نظر اسلام و عوامل موثر بر توانمند سازی از نظر اسلام آورده شده است.
کلیدواژه ها: توانمندسازی، مدیریت اسلامی، اثربخشی، کارکنان
مقدمه
یکی از فرایندهای مهمی که نقش بسزایی در توسعه منابع انسانی و در نتیجه توسعه سازمان دارد، توانمند سازی منابع انسانی است. این فرایند مدیریتی به عنوان یک فرایند مطلوب و کارآمد هم از لحاظ نظری و هم از لحاظ عملی آزمون های موفق خود را گذرانیده است و هم اکنون در کشورهای پیشرفته و نیز در کشورهای در حال توسعه کاملا مورد استفاده بوده و از جایگاه مناسبی برخوردار است. از آنجائیکه منابع انسانی از عوامل زیربنایی فرآیند توسعه می باشد و هرگونه توفیق در فرایند توسعه پایدار یک سازمان مشروط به توفیق در توسعه منابع انسانی است، از اینرو، اهمیت و ضرورت توجه به نظام های مدیریتی توسعه دهنده منابع انسانی آشکار می شود.سازمانها امروزه در محیطی کاملاً رقابتی که با تحولات شگفت انگیز مواجه است باید اداره شوند. در چنین شرایطی مدیران فرصت چندانی برای کنترل کارکنان دراختیار ندارند و باید بیشترین وقت و نیروی خود را صرف شناسایی محیط خارجی و داخلی سازمان کنند و سایر وظایف روزمره را به عهده کارکنان بگذارند. کارکنان زمانی می توانند به خوبی از عهده وظایف محوله برآیند که از مهارت، دانش و توانایی لازم برخوردار بوده و اهداف سازمان را به خوبی بشناسند.
ابزاری که می تواند در این زمینه به کمک مدیران بشتابد فرایند توانمندسازی است. توانمندسازی منابع انسانی یکی از تکنیکهای موثر برای افزایش بهره وری کارکنان و استفاده بهینه از ظرفیت و تواناییهای فردی و گروهی آنها در راستای اهداف سازمانی است. توانمندسازی فرایندی است که در آن از طریق توسعه و گسترش نفوذ و قابلیت افراد و تیمها به بهبود و بهسازی مستمر عملکرد کمک می شود. به عبارت دیگر توانمندسازی یک راهبرد توسعه و شکوفایی سازمانی است. امروزه یکی از معضلاتی که سازمانها به آن مبتلا هستند مشکل نیروی انسانی و ناتوانایی سازمان در استفاده بهینه از توان بالقوه کارکنان به ویژه در سطوح کارشناسی و تخصصی است.
این امر سبب کاهش بهره وری سازمان و ناتوانی در رقابت در عرصه های ملی و بین المللی گردیده است. سازمانهای مختلف در کشورهای جهان از روشهای گوناگونی برای حل مشکل نیروی انسانی بهره می برند که یکی از متداول ترین و با اهمیت ترین آنها توانمند کردن نیروی کار است. به گواه بسیاری از گزارشها و واقعیتهای موجود، موفقیت اکثر شرکتهای بزرگ مرهون به کارگیری مناسب این سبک بوده است که به توسعه ظرفیت فردی کارکنان و ایجاد روحیه خودباوری، مسئولیت پذیری و تعهد در آنان منجر می شود. با توجه به اهمیت نیروی انسانی در سازمانها، در ادیان الهی به ویژه مکتب اسلام نیز از دیرباز بر نقش و جایگاه برتر انسان در مقایسه با سایر پدیده های خلقت تاکید شده است. بر اساس آموزه های اسلام انسان اشرف مخلوقات و خلیفه خداوند در زمین است. این برتری چنان است که خدای سبحان تمامی منابع و امکانات و آنچه در آسمان و زمین است برای انسان آفریده است. اندیشمندان زیادی با نگرش های مختلف در خصوص توانمند سازی منابع انسانی نظریاتی ارائه داده اند، اما شناسایی عوامل موثر بر توانمندی منابع انسانی از نظر اسلام عرصه ای است که به آن در جوامع امروزی احساس میشود. در این مقاله سعی شده به مفهوم توانمندسازی کارکنان و مدیریت اسلامی پرداخته شود. تعاریف، ابعاد توانمند سازی، ضرورتهای توانمند سازی و عوامل موثر بر توانمندسازی از نظر اسلام در این نوشتار به آن پرداخته شده است.
مفهوم مدیریت اسلامی
مدیریت اسلامی مجموعهای از گزارهها یا مفاهیم مشخص و مرتبط با یکدیگر و برگرفته از منابع اسلامی است که ناظر به نحوه اداره افراد و منابع در جامعه و سازمان برای رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده می باشد . در مدیریت اسلامی مانند تمام سبک های مدیریت تلاش برای رسیدن به اهداف سازمان است با این تفاوت که هدف اصلی مدیریت اسلامی، رضای خداوند و ایجاد زمینه مناسب برای تکامل انسانهاست . عسگریان مدیریت از دیدگاه اسلام را در مسیر نزدیکی به خداوند میداند. بدین معنی که در کلیه سطوح آن زهد و تقوی پیشه میشود، سعی در بخشش و ارشاد فزونی مییابد و جلب رضایت اکثریت بیشتر میشود - عسگریان، . - 72:1370 حمیدیزاده نیز معتقد است که نظام مدیریت در تفکر اسلامی از اصول اعتقادی آن سرچشمه میگیرد و بنابراین، مدیریت بر یک مجموعه انسانی و در یک سازمان در راستای مدیریت جهان خلقت است، با این ویژگی، وی مدیریت را به عنوان یک بینش مطرح میکند که در آن مدیر نیز عضوی از اعضای آفرینش است که باید همراه و هماهنگ با ضوابط و قوانین کلی آن باشد زیرا تشکیلاتی که به وی سپرده شده، هدفش در جهت نظم کلی جهان و برای پیشبرد فعالیتهای بشری به منظور دستیابی به سطوح آرمانی است - حمیدی زاده،. - 2:1372
در واقع هنگامی که صحبت از مدیریت در اسلام میشود، ابتدا منظور اداره امور و بهرهبرداری صحیح از نعمتهای الهی بر اساس اعتقاد به جهانبینی توحیدی است، یعنی کلیه اعمال و رفتار انسانها و یا مدیران باید بر مبنای جهانبینی توحیدی باشد و فلسفه توحیدی ایجاب میکند که اعمال یک مدیر، علاوه بر انطباق با جهانبینی توحیدی، با اصول و اهداف جامعه اسلامی نیز تطبیق داشته باشد - مشرف جوادی، . - 3 :1378 و در نهایت اینکه مدیریت اسلامی شیوه به کار گیری منابع انسانی و امکانات مادی، بر گرفته از آموزه های اسلامی برای نیل به اهداف متاثر از نظام ارزشی اسلام است." از مهمترین آموزه های اسلامی که به آنها در حدیث ثقلین همه اشاره کرد . پیامبر اسلام که خود الگوی تمام مسلمین در همه زمینه ها می باشند در حدیثی به معرفی الگوهای پس از خود برای مسلمین می پردازند.
َمَسﱠکْتُمْ بِهِمَا - » لَنْ تَضِلﱡوا، کِتَابَ اللﱠهتِیوَوَعِتْرَتِی؛إِنﱠهُمَا لَنأهْلیَفْتَرِقَابَیْ حَتﱠی یَرِدَا عَلَیﱠ الْحَوْضَ - « همانا در بین شما مسلمانان دو چیز گرانبها گذاشتم. کتاب خدا قرآن و اهل بیتم. پس همانا این دو جدا نمی شوند تا اینکه بر حوض وارد شوند. با توجه به این توضیحات می توانیم بگوئیم که در تمام مراحل تصمیم گیری و اجرای تصمیمات باید اصول اعتقادی اسلام را در نظر گرفت و از تعالیم اسلامی از قبیل قرآن کریم بعنوان یک کتاب آسمانی انسان ساز و همچنین احادیث و روایت موجود از پیامبر اکرم - ص - و ائمه اطهار - ع - استفاده نمود و در حقیقت به علم مدیریت ارزش اسلامی را بیفزایم و مدیریت اسلامی را استخراج کنیم .
تعاریف و مفاهیم توانمند سازی
توانمندسازی نیروی انسانی یعنی ایجاد مجموعه ظرفیتهای لازم در کارکنان برای قادر ساختن آنان به ایجاد ارزش افزوده در سازمان و ایفای نقش و مسئولیتی که در سازمان به عهده دارند، توأم با کارایی و اثربخشی و همچنین طراحی و ساخت سازمان به نحوی که افراد ضمن کنترل خود، آمادگی قبول مسئولیتهای بیشتری را نیز داشته باشند. توانمند سازی فرایندی است که باعث احساس خود اثر بخشی میان اعضای یک سازمان می شود از طریق شناسایی شرایطی که موجب ناتوانی در افراد می شود
