بخشی از مقاله
چکیده:
اسکان غیر رسمی در ایران همانند سایر کشورها روندروبه رشدی راطی می کند که چهره اکثر شهرهای ایران به ویژه شهرهای بزرگ مقیاس راتحت تاثیر قرار داده که در حال حاضر شهرهای کوچک هم از این پدیده مستثنی نمی باشند . در شهرستان جیرفت این سکونت گاه ها از دهه 70به بعد تحت تاثیر عواملی مانند مهاجرت روستاییان به شهربه دلیل خشکسالیهای اخیر و بالا بودن قیمت زمین و مسکن و همچنین عدم مدیریت و برنامه ریزی صحیح به وجود آمدند.
این پژوهش درجستجوی راهبردهایی برای ساماندهی و بهبود زضعیت زندگی درسکونت گاههای غیر رسمی جیرفت می باشد که به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش ، توصیفی - تحلیلی می باشد برای گرداوری اطلاعات مورد نیاز تحقیق از روش اسنادی و میدانی استفاده شده است . در روش میدانی پرسشنامه ابزار گرداوری اطلاعات بوده است.
100 نفر به صورت تصادفی از بین ساکنین سکونتگاه های مورد مطالعه به عنوان نمونه انتخاب شده و برای آزمون فرضیات از روش کای اسکوئر استفاده شده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که سکونتگاههای غیررسمی در شهرستان جیرفت به دلیل عوامل اقتصادی و به دنبال مهاجرت های روستایی شکل گرفته و همچنین این سکونتگاه ها از وضعیت کالبدی مناسبی برخوردار نیستند.لذا راهبرد توانمندسازی در راستای قادرسازی اهالی برای عرضه واحدهای مسکونی جدید در کنار بهبود کمی و کیفی واحدهای موجودمورداستفاده می باشد.
مقدمه:
حاشیه نشینی خصلت شهر نشینی و شهر نشینی از خصلت های عمده جامعه صنعتی است در جوامع ما قبل صنعتی فعالیتهای تولیدی در مناطق روستایی متمرکز شده بودند در این جوامع کشاورزی فعالیت اصلی بوده و کشاورزان قسمت اعظم نیروی کار را تشکیل می دادند در عین حال جمعیت شهر ها کم بود و بسیاری از ساکنان آن پایگاه شغلی قابل توجهی نداشتند با ظهور انقلاب صنعتی تمامی این ابعاد دگر گون شد و ورود صنایع جدید نیاز به نیروی کار را در شهر ها افزایش داد و به این ترتیب مهاجرت گسترده ای آغاز گردید
از بین این مهاجران کسانی که دارای درآمد بهتر و توانایی بیشتر بودند توانستند از دروازه طلایی شهر عبور کرده و خود را با شهر تطبیق دهند اما بعضی از آنها نتوانستند با شهر سازگاری داشته باشند و در نتیجه پشت دروازه شهر در مناطق حاشیه نشین اقامت گزیدند
شکل گیری این پدیده مسائل متعدد را با خود به همراه دارد که فقط محدود به مناطق حاشیه نشین نمی شود و حتی کل یک شهر را متأثر می سازد به طوریکه پیامد آن بروز انواع ناهنجاری ها در زمینه شهرنشینی است اشتغال افراد حاشیه نشین در مشاغل غیر رسمی و کاذب، وجود ساخت و سازهای غیر مجاز، عدم توانایی شهرداری ها برای ارائه خدمات مناسب در این مناطق، آلودگی محیط زیست، اثرات نامطلوب فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی این مناطق بر کل سیستم شهری، افزایش جرم و انحرافات در این مناطق، همه و همه از جمله آثار مخرب و مضر حاشیه نشینی چه بر روی ساکنان آن مناطق و چه بر روی دیگر افراد ساکن در شهرهای بزرگ می باشد.
از این رو به نظر می رسد بررسی سکونتگاههای غیر رسمی و علل شکل گیری این نوع سکونتگاهها ضرورت می یابد زیرا شناسایی علل این پدیده و ارائه راهکار در جهت ترمیم و بهبود آن موجبات برابری در بافت شهری را که از شاخص های پایدار است فراهم می کند.
مسکن در سبد هزینه های خانوارهای شهر نشین ایرانی دارای بالاترین وزن می باشد و خانوارهای شهری برای تهیه مسکن در شهرها به ویژه شهرهای بزرگ اندام با مشکلات زیادی روبرو هستند در این میان خانوارهای کم درآمد بالاخص از آن جهت در اغلب برنامه های ملی و محلی فراموش شده اند از تنگناهای بیشتری رنج می برند. اقشار کم درآمد برای تهیه مسکن در شهرها از اولین مرحله یعنی انتخاب محل سکونت تا انتخاب وسعت و اندازه مسکن خود و نوع مصالح ساختمانی و کسب مجوز ساخت و ساز و همچنین استفاده از اعتبارات وام های دولتی با مشکل مواجه هستند
بنابراین این اقشار چاره ای جزء روی آوردن به بازار غیر رسمی مسکن ندارند و با قبول انگ حاشیه نشینی به سکونتگاههای غیر رسمی و خارج از برنامه قانونی روی می آورند و نابرابریهای اولیه که موجب شکل گیری چنین سکونتگاههایی شده است در یک چرخه تسلسلی باعث محرومیت های بعدی این افراد و برکنار ماندن آنها از حقوق شهروندی می شوند چنین اجتماعاتی را مکان تولید فقر جرم و آسیب می پندارند چنین چرخه و روندی را می توان در قسمت های حاشیه نشین جیرفت - جاده سد- جاده فرودگاه -حسین آباد - به وضوح مشاهده کرد.
درمورد شکل گیری این پدیده در شهر جیرفت عواملی مانند مهاجرت روستاییان به شهر به دلیل خشکسالی های اخیر که باعث بیکار شدن عده زیادی شده است می توان نام برد که پس از مهاجرت به شهر به دلیل بالا بودن قیمت زمین و مسکن در شهر وهم چنین عدم مدیریت و برنامه ریزی صحیح موجب به وجود آمدن سکونتگاههای غیر رسمی شده است. بر این اساس ضرورت پیدا می کند با مطالعه دقیق ویژگیهای چنین اجتماعاتی پیش فرضهایی که به این جوامع نسبت داده می شود مورد آزمون قرار گیرد. در این پژوهش سعی شده تا به بررسی پدیده اسکان غیر رسمی و ویژگیهای این سکونتگاهها در شهر جیرفت پرداخته تا به این ترتیب بتوانیم راهکارهایی را برای حل این مسئله ارائه دهیم.
شکل گیری سکونت گاه های غیر رسمی در جیرفت امروزه در شهر جیرفت هم شاهد گسترش روز افزون سکونت گاههای غیر رسمی هستیم که عوامل مختلفی در تشکیل آنها سهیم بوده است. این سکونتگاهها یکی از چندین سکونتگاه غیررسمی شهرهای استان کرمان می باشد که با مشکلات متعدد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بویژه در بخش مسکن از جمله دارای رشدی خود رو بوده و به تدریج انسجام و یکپارچگی خود را یافته و به مرور زمان با توجه به توسعه دامنه مهاجرت ها و عملکرد مکانیسم های اقتصادی درونی شهر موجب حاشیه نشینی شهری شده است .
اکثر حاشیه نشینان را مهاجران داخلی از شهر های نزدیک از جمله - نرماشیر و رودبار - و روستاها تشکیل می دهند. با توجه به پتانسیل های موجود در زمینه کشاورزی و مشکلات اقتصادی مردم شهر های مذکور باعث می شود تا در فصولی از سال که کشاورزی از رونق بیشتری برخوردار است مسئله حاشیه نشینی در جیرفت تشدید گردد روستاییان مهاجر به دلایل مختلف مانند پیداکردن شغل مناسب، درآمد بهتر و همچنین پتانسیل های موجود در زمینه کشاورزی و کمبود نیروی کار به شهرجیرفت مهاجرت می کنند و به دلیل نداشتن پول کافی و شغل مناسب مجبور به سکونت درمناطق حاشیه ای شدند و به ساخت و ساز نامناسب مبادرت نمودند که بیشتر خانه ها کپر می باشند.
این سکونتگاه ها به صورت پراکنده در غرب و شمال غربی شهرجیرفت قرارگرفته اند. این سکونتگاه ها دارای مشکلات زیادی می باشند از قبیل : وضعیت بد معابر، عدم وجود مکان های آموزشی، نداشتن امکانات رفاهی، وضعیت بد حمل ونقل عمومی، عدم خدمات دهی سازمان هایی چون آب، برق تلفن و..... شغل اکثر افراد کارگری و دست فروشی می باشد و ماهانه2تا3میلیون ریال درآمد دارند. در اینجا بر خلاف بسیاری از شهر های کشور که صنعت زمینه ساز شکل گیری سکونت گاهها گردیده بخش کشاورزی و خدمات در شکل گیری اسکان غیر رسمی نقش مهمی داشته است.
فرضیات پژوهش
-1بین علت تشکیل اسکان غیررسمی در شهر جیرفت و عوامل اقتصادی رابطه معناداری وجود دارد.
-2 بین سکونتگاههای غیر رسمی جیرفت و مهاجرتهای روستایی رابطه معناداری وجود دارد.
-3 به نظر می رسد سکونتگاههای غیر رسمی در شهر جیرفت از وضعیت کالبدی نامناسبی برخوردارند.
روش تحقیق
این تحقیق به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش توصیفی- تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز از روش اسنادی و میدانی استفاده شده و در روش میدانی ابزار پرسشنامه مورد استفاده قرار گرفته است. تعداد 100 نفر به صورت تصادفی از بین ساکنین سکونتگاههای غیررسمی محدوده مورد مطالعه بعنوان نمونه انتخاب شد . تجزیه و تحلیل داده ها در دو بخش توصیفی و استنباطی صورت گرفت. برای آزمون فرضیات تحقیق از روش کای اسکوئر در نرم افزار SPSS 19 استفاده شد.
محدوده مورد مطالعه
شهرستان جیرفت در فاصله 250کیلومتری از مرکز استان و در جنوب شرقی آن واقع است. این شهر در دشت حاصلخیز جیرفت واقع است. شهرجیرفت در داخل محدوده محاسباتی طرح جامع 2572/57هکتاراست. در آبان ماه 1385، جمعیت شهرستان 187595نفر بوده است. مقایسه محل تولد افراد با محلی که در آن سرشماری شدهاند نشان میدهد که از جمعیت ساکن شهرستان، 3/52 درصد از روستا به شهر، 5/25 درصد از شهر به شهر، 2/61 درصد از روستا به روستا و 0/83 درصد از شهر به روستا مهاجرت کردهاند. در آبان ماه 1385، از شاغلان 10 ساله و بیشتر شهرستان، 34/45درصد در بخش کشاورزی، 13/59درصد در بخش صنعت و 49/4 درصد در بخش خدمات به کار اشتغال داشتهاند.
نقشه : - 1 - موقعیت محدوده مورد مطالعه
یافته های تحقیق
سوالات پرسشنامه و بررسی پاسخ ها به صورت زیر می باشد:
جنسیت: که از تعداد 100 نفر پاسخگو تعداد 56 نفر - 0/56 درصد - زن و 36 نفر - 0/ 36 درصد مرد - بودند سن : که از تعداد 100 نفر پاسخگو بیشترین افراد 51 - نفر - در گروه سنی 40-30 سال بودند
وضعیت تاهل: که از تعداد 100 نفر پاسخگو 68 نفر - 0/68 درصد - متاهل و 32 نفر - 0/32 درصد - مجرد بودند .
وضعیت سکونت: از تعداد 100 نفر پاسخگو تعداد 13 نفر به صورت دائمی ، تعداد 77 نفر به صورت فصلی در سکونت گاههای غیر رسمی در شهر جیرفت سکونت داشته اند ضمن آنکه تعداد 10 نفر از پاسخ دادن به سوال فوق خودداری نمودند .
میزان تحصیلات سرپرست خانوار: بیشترین تحصیلات سرپرست خانواده سیکل بوده و کمترین تحصیلات در بین سرپرستان خانواده مربوط به فوق دیپلم ها می باشد .
طول مدت اقامت در محل: از تعداد 100 نفر پاسخگو تعداد 10 نفر بین 1-0 سال تعداد 21 نفر بین 5-1 سال تعداد 40 نفر بین 10-5 سال و تعداد 29 نفر بالای 10 سال در سکونت گاههای غیر رسمی زندگی می کردند .
ملیت افراد ساکن در محل: تمامی پاسخگویان ایرانی بودند.
دلیل اصلی برای مهاجرت: از تعداد 100 نفر پاسخگو تعداد 49 نفر بیکاری را ، تعداد 35 نفر خشکسالی را ، تعداد 13 نفر تغییر شغل را و تعداد 3 نفر امکانات شهری را دلیل اصلی برای مهاجرت عنوان کرده بودند علت اسکان در حاشیه محل: از تعداد 100 نفر پاسخگو تعداد 25 نفر قیمت پائین زمین را ، تعداد 8 نفر شباهت های فرهنگی را ، تعداد 27 نفر درآمد پائین را و تعداد 40 نفر مشکلات اقتصادی را دلیل اصلی برای اسکاندر حاشیه محل عنوان کرده بودند .
عوامل اقتصادی که موجب جذب روستاییان به شهر می شود: از تعداد 100 نفر پاسخگو تعداد 19 نفر کسب مهارت بهتر را ، تعداد 23 نفر استفاده از خدمات جانبی را ، تعداد 58 نفر سایر موارد را دلیل اصلی برای مهاجرت عنوان کرده بودند .
میزان درآمد ماهیانه : که بیشترین گروه یعنی 45درصد افراد درآمد بین 150 تا 200 هزار تومان بوده است وکمترین گروه یعنی 12درصد درآمد زیر 100هزار تومان داشته اند و17 درصد درآمد بین 100تا150هزار تومان و26درصد درآمد بالای 200هزار تومان داشته اند.
منبع تامین درآمد زندگی و معاش: بیشترین گروه مربوط به شغل کارگری است که 37درصد بوده است و مشاغل دیگر به ترتیب کشاورزی 25درصد دست فروشی 13درصد.دامداری 3درصد و22درصدهم بی پاسخ می باشند.
نوع مسکن:که گزینه های مربوطه ملکی، رهنی، اجاری و وقفی بودند که 100 درصد افراد در این مورد پاسخی ندادند.
عکس - : - 1 نوع مسکن ونگه داری احشام در نزدیکی محل سکونتگاهای غیر رسمی
نوع مصالح استفاده شده در ساخت مسکن: که بیشترین مصالح به کار رفته مربوط به شاخ وبرگ درختان - کپر - می باشد که 60 درصد را شامل می شود و29 درصد خشت وگل،5درصد چوب،3درصد آجر،وتیرآهن و3درصد هم بتنی بودند.
عکس : - 2 - استفاده از چادر وشاخ وبرگ درختان و نداشتن حصار مناسب در سکونت گاه های غیر رسمی
مساحت واحدهای مسکونی: بیشترین مساحت که 65درصد میباشد
زیر 50 متری بوده و25درصد بین 50 تا 75 متر و8 درصد بین 75 تا100 متربوده است.
تعداد خانوارهای ساکن در واحد مسکونی: که 46 درصد 2 خانوار،22درصد 1خانوار،21درصد 4 خانوار و بیشتربودند.
جمعیت ساکن در واحد مسکونی :که 29درصد تا 6 نفر،17 درصد بالای 10 نفر،16 درصد تا 8 نفر و8 درصد تا دو نفر و8 درصد هم بی پاسخ بوده اند.
قدمت بناهای مسکونی: بیشترین درصد قدمت مربوط به ساختمانهای مسکونی کمتر از 5 سال بوده است وکمترین درصد قدمت مربوط به ساختمانهای مسکونی 15 تا 20 سال ساخت که 30 درصد را تشکیل داده می باشد که 3 درصد را تشکیل می دهد و 33 درصد هم بی پاسخ بوده اند.
وضعیت حمل و نقل عمومی : بیشترین میزان رضایت از خدمات مربوط به حمل ونقل عمومی در حد متوسط بوده است که 56 درصد از پاسخ ها را شامل می شود و کمترین میزان 3 درصد بوده که مربوط به حد عالی می باشد.
امکانات بهداشتی درمانی: بیشترین میزان رضایت از خدمات مربوط به امکانات بهداشتی درمانی در حد متوسط بوده است که 52 درصد را شامل می شود وکمترین میزان 3درصد بوده که مربوط به حد عالی می باشد.
