بخشی از مقاله
چکیده
زندگی اجتماعی روابطی اجتماعی را میان افراد جامعه می طلبد که باید تحت نظم و قاعده ای درآیند. چه، در صورت نبود نظم و انضباط در جامعه، زور و اجحاف و تزویر بر روابط میان افراد حاکم می شود و این امر، جنگ و جدال و نابسامانی را به همراه خواهد آورد. شهروند فردی است در ارتباط با یک دولت که از سویی حقوق سیاسی و مدنی دارد و از سوی دیگر، در برابر دولت تکلیف هایی بر عهده دارد. شهروندی یک موقعیت فعال است. مبنایی عالی برای اداره امور انسان ها به شمار می رود. شهروندی با طرح این تقاضا که با همه افراد بطور برابر رفتار شود، می تواند ریشه ها ی تنش اجتماعی را که نظم اجتماعی را تهدید می کند، بخشکاند. مفهوم شهروندی تعادلی را میان حقوق و مسئولیت ها برقرار می کند. اسلام نی ز با اشاعه فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر یک سیستم نظارت و کنترل همگانی و فراگیری را به وجود آورده است تا همه افراد در جهت بهبود و رشد تعالی جامعه و همچنین گسترش عدالت اجتماعی مشارکت داشته باشند.
نظارت و کنترل - امر به معروف و نهی از منکر - ، یکی از وظایف اجتناب ناپذیر یک شهروند تلقی می شود و نقش مهمی در توسعه منابع انسانی جامعه و حقوق آن ایفا می کند و شهروند را در تصمیم گیری هایش یاری می بخشد و ضروری است که شهروندان جامعه اسلامی با این وظیفه خطیر بیشتر آشنا شوند و به طور مستمر بر بالا دستی ها و زیر دستی ها نظارت و کنترل داشته باشند و با مشخص کردن محاسن و معایب آنها در مسیر کمال انسانی و تحقق اهداف مهم جامعه همچون عدالت اجتماعی گام های اساسی بردارند. همچنین ضروری است که شهروندان جامعه اسلامی امر به معروف و نهی از منکر - نظارت و کنترل - از دیدگاه مدیریت اسلامی و حقوق مترتب بر آن را مورد توجه و عنایت قرار دهند. در پایان نظارت همگانی و امر به معروف و نهی از منکر که جزء شاخص های قطعی شهروندی خوب و حقوق آنها است، نتایجی را در پی خواهد داشت که بدان اشاره شده است.
کلمات کلیدی: شهروندی، حقوق، تعالی جامعه، اسلام.
.1مقدمه
بدون تردید زندگی در یک جامعه شهری با تمامی مؤلفه های آن نظیر: تنوع قومی و فرهنگی، مهاجرت، آپارتمان نشینی، ازدحام جمعیت و ... از چنان پیچیدگی برخوردار است که برای ارتقاء کیفیت زندگی شهری، شهروندان را ناگزیر به فراگیری دانش و به تبع آن تغییر نگرش ها و نیز تمرین مهارت های لازم می نماید. شهروندی را می توان از یک سو ایده ذهنی در مورد مسئولیت خود در مسائل اجتماعی، یک ایده ذاتاً ارتباطی در خصوص همکاری میان افراد برای اداره زندگی شان و در نهایت مفهوم حقوقی دانست که در برگیرنده وظایف و تعهدات اجتماعی مختلف می باشد. از این نظر مفهوم شهروندی هم برای برنامه ریزان و هم برای مدیران و مجریان در حوزه های شهری واجد اهمیت خواهد بود.
زیرا همه آنها بر مسئولیت هایی تاکید دارند که زمینه بقای جامعه بشری را فراهم می نماید - آتش پور و همکاران، . - 9 : 1388 امتیاز شهروندی بر دیگر هویت های اجتماعی- انسانی در برابری فراگیری است که هویت های دیگر مانند طبقه یا قومیت آن را ندارند. شهروندی ایده ای است که بی عدالتی های درون و میان جوامع را به چالش می کشد. شهروندی به طور تنگاتنگی با دموکراسی ارتباط دارد. شهروندی یک عضویت است که مجموعه ای از حقوق، وظایف و تعهدات را در بردارد و لذا با دو مفهوم حق و مسئولیت همراه است - منوچهری، . - 25 :1387عدالت اجتماعی، پیش نیازی مهم برای ارتقای سلامت است و دموکراسی و احترام به حقوق شهروندان، از خصوصیت تفکیک ناپذیر عدالت اجتماعی به شمار می رود بنابراین ایجاد محله و شهری سالم و با نشاط، بدون مشارکت شهروندان نا ممکن خواهد بود اما اغلب کسانی که در سیاست گذاری و تصمیم گیری های مهم درباره سلامت و کیفیت زندگی شهروندان نقش اساسی دارند، به این نکته مهم توجه نمی کنند.
بزرگ ترین چالش مدیریت جوامع شهری، شنیدن صدای شهروندان و پرهیز از دخالت در فرآیندهای مشارکتی است، مگر در مواردی که پاسخ گویی به اولویت های تعیین شده توسط شهروندان مد نظر باشد. اگر می خواهیم به عدالت در سلامت دست یابیم باید اتخاذ راه کارهای مشارکتی، هدف اصلی ما باشد - امیر خانی و همکاران، . - 13 :1387 در واقع انسان نماینده ی خالق هستی بخش خود بر روی کره ی خاک است و اگر بخواهد نماینده ای کارامد و درخور باشد متخلق شدن به اخلاق خالق و متصف شدن به اوصاف او، کوچک ترین رسالتی است که فراروی انسان است. از بی شمار صفت نیکوی خداوند هر کدام را بخواهیم دنبال کنیم ملتزم به پرورش مهارت های ریز و درشتی در خود هستیم که در نگاه اول بسیاری از آنها چندان حائز اهمیت جلوه نمی کنند. از جانب دیگر، ذات انسان بر مدنیت او مبتنی است. ایفای نقش مدنیت نیز مستلزم آگاهی از قواعد بازی های اجتماعی است تا بتوان در یک تعامل موثر اجتماعی، هم منشا اثر بود و هم اثراتی نیکو از دیگران پذیرفت. آغاز چنین فرآیندی بر بنیان برقراری ارتباط اجتماعی استوار است که در ظاهر کم اهمیت، ولی به واقع بسیار تاثیر گذار هستند - هیبتی، . - 7-8 : 1389
.2شهروندی در حقوق
در وازه شناسی حقوقی، شهروند فردی است در ارتباط با یک دولت که از سویی حقوق سیاسی و مدنی دارد و از سوی دیگر، در برابر دولت تکلیف هایی بر عهده دارد. این رابط را شهروندی گویند. حقوق شهروندان و تکالیف آنان را قانون اساسی و قوانین مدنی کشور تعیین می کنند. از سوی دیگر، شهروندی منزلتی است برای افراد در ارتباط با دولت که از نظر حقوق بین الملل نیز محترم شمرده می شود. دولت نیز حقوق فطری، طبیعی و قانونی شهروندان را رعایت و از آن حمایت می کند - شکری، . - 128- 129 :1387 شهروندی و مسئولیت پذیری، از نیمه دوم قرن بیستم مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران متعددی قرار گرفته است - Marshal,1963, .barbalet, 1988, Hall et al., 1989, Roche, 1992, Janoski, 1998, Dwyer, 2004 - از دهه 1980 میلادی نظریه پردازی های نوینی درباره شهروندی انجام شدند.
در این نظریه پردازی های نوین بیشتر به مسئولیت می پردازند تا به حقوق افراد جامعه، و علاوه بقر این به شهروندان فقیر توجه ویژه دارند - . - Orton, 2006 فرهنگ شهروندی با مفهوم دیگری که بیشتر در حوزه فرهنگ سیاسی به کار می رود، ارتباط معنایی پیدا می کند. این مفهوم جامعه مدنی و فضای همگانی است. شهروندی، منزلتی است که نصیب عضو» دولت -ملت« یا همان دولت ملی می شود. این منزلت به فرد قدرتی می دهد که در زندگی سیاسی و نیز جامعه مدنی بسیاری از کارها را انجام می دهد. فرد در چشم دولت و قانون، به منزله یک شهروند است و در چشم اعضای جمعه مدنی به عنوان حامل حقوق بازشناخته می شود. بدین ترتیب، حقوق ناشی از منزلت شهروند، فرد جامعه مدنی را تشکیل می دهند - چاندوک، . - 190 :1377 زیست مشترک از مقولات زندگی انسان، و خوب زیستن دغدغه بنیادین اوست.
زندگی نیک متضمن الزامات و هنجارهاست. الزامات از ضرورت های زیست مشترک حاصل می شود و هنجارها بر اساس منابع و میراث های فکری و معنوی شکل می گیرند. محل پیوند زیست مشترک و زندگی نیک در شهروندی است. شهروندی با چگونه بودن انسان پیوند دارد، لذا امتداد مدنی-معنوی زیست انسان در عالم و از لوازم تحقق غایت وجودی او است. بدین معنا، شهروندی برای تکوین بلوغ اخلاقی فرد لازم است. شهروندی امکان همگرایی به رغم وجود تمایلات متمایز و تشتت زا را برای جامعه فراهم می اورد، و بنابراین تمهید گر سلامت روان و هم گرایی اجتماعی است. شهروندی علاوه بر اینکه شانی انسانی است، با توزیع منابع و قدرت در جامعه ارتباط دارد. هریک از الگوهای نظری مختلف شهروندی ابعاد ان را به گونه ای خاص تبیین کرده اند - منوچهری، . - 23 :1387
.3عناصر حقوقی هویت شهروندی
از نظر کانت شهروندی عبارت است از توانایی و استعداد رای دادن. اما کسی در جامعه مستقل است که جزئی از جامعه مشترک المنافع نباشد. بلکه عضوی از آن باشد. یعنی جزئی که می خواهد براساس گزینش خود در جامعه عمل کند - کانت، . - 170 : 1380 شهروند به مفهوم خاص، نمودار عضویت و فعالیت مشخص در جامعه به منظور ساختن اجتماع خویش است. شهروند فقط جایی به معنی واقعی و به مفهوم فعال آن وجود دارد که در امور سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اداره شهر خویش مشارکت کند و در تعیین خط مشی سیاسی جامعه خویش از طریق انتخاب آزاد و عمومی نقش ایفا کند. بر این اساس، هویت شهروندی از سه عنصر مکمل و جدایی ناپذیر تشکیل شده است که عبارتند از: حقوق، تکالیف و مشارکت مدنی - توکلی، . - 13 :1384
بنابراین، داشتن حقوق بدون تکالیف متقابل ممکن نیست. از سوی دیگر تنها داشتن حق و تکلیف و آگاهی از آنها نیز کافی نیست. بلکه این حقوق اگر مطالبه نشوند و به راستی به اجرا در نیایند، هیچ معنا و سودی نخواهند داشت. از این رو تلاش برای محترم شمردن حقوق فردی از جمله وظایف هر شهروند است.در واقع عنصر سوم شهروندی یعنی اعتقاد و اخلاق شهروندی ر کنار نظام ارزش های خاص خود مقوم ایجاد هویت شهروندی است. زندگی در کنار دیگران و بهره مندی از مزایای شهروندی بدون آگاهی و اعتقاد نسبت به وظایف و تکالیف مرتب بر ان و بدون مشارکت در انجام مسئولیت های اجتماعی که از طریق حضور در نهاد های مدنی تحقق می یابد، نمی تواند به تنهایی هویت شهروندی را ایجاد کند.
هویت شهروندی به عنوان نوعی هویت اکتسابی در تعامل میان شهروندان و سازمان های رسمی و نهادهای مدنی شکل می گیرد. هر دو طرف این تعامل حقوق و تکالیفی دارند که بدون پایبندی به آن نمی توان تحقق جامعه ای دمکراتیک را داشت. شهروندی نظام ارزشی و رفتار و سلوک خاصی را می طلبد که احساس تعلق نسبت به جامعه مهم ترین ویژگی آن است. شهروند واقعی کسی است که در درجه نخست درها را به سوی کسانی که با او فرق دارند بگشاید و حضور غیر را بپذیرد. از قواعد اجتماعی تبعیت کند و در مقابل امکانات عمومی خود را مسئول بداند و در نگهداری از آنها بکوشد.در برابر مسئولیت ها و تکالیفی که بر عهده شهروندان است، حکومت ها و سازمان های رسمی آن نیز ملزم به رعایت حقوقی هستند که بر مبنای قانون برای شهروندان در نظر گرفته شده است - بهادری، . - 195 : 1387
.4شهروندی و جامعه مدنی در حقوق
شهروندی و جامه مدنی دو مفهوم حیاتی جدایی نا پذیرند و هر جا یکی از این مفاهیم حضور داشته باشد، مفهوم دیگر نیز حضور خواهد داشت. از دیدگاه اندیشمندان، جامعه ی مدرن را می توان یک جامعه مدنی دانست، زیرا مهمترین ویژگی جامعه ی مدرن، عدم تفکیک آن از آئین های شهروندی است. همین آئین ها است که مشارکت های مدنی را معنا می کنند. از این نظر، حرکت و مشارکت مردم در روند رو به رشد حیات مدنی به سمت تکوین جامعه مدنی بوده و امکان ایجاد یک جامعه ی شهروند محور را مهیا می سازد. از دید برخی از اندیشمندان، جامعه ی مدنی حوزه ای است که که در آن تصمیم گیری از طریق فرآیندهای جمعی و مشارکت فعالانه ی شهروندان در شرایطی آزاد و برابر صورت می گیرد.
بنابراین قهرمان و ایفاگر اصلی جامعه ی مدنی، شهروند است: شهروندی که مشارکت جمله ی حقوق اساسی وی به شمار می رود - آتش پور و همکاران، . - 22 :1388زندگی شهروندان در هر جامعه ای با خط مشی های عمومی، پیوند ناگسستنی خورده است و هر لحظه از زندگی آنها به گونه ای با خط مشی های عمومی ارتباط دارد. مشکلاتی چون آلودگی محیط زیست، بهداشت عمومی، آموزش، امنیت جامعه، دفع زباله ارائه خدمات عمومی، مقابله با بحران ها و مشکلات، همه در من خط مشی های عمومی قرار دارند. بر این اساس خط مشی های عمومی تصمیمی است که در قبال یک مشکل عمومی اتخاذ می شود. در عین حال باید در نظر داشت که خط مشی صرفا اتخاذ تصمیم نیست بلکه فرآیندی است شامل تمام اقدامات که از زمان احساس مشکل شروع می شود و به ارزیابی نتایج حاصل از اجرای خط مشی ختم می گردد.
.5شهروند خوب و حقوق آن
یک شهروند مطلوب برای جامعه ایران باید در سه حیطه یا قلمرو صلاحیت های معینی داشته باشد که عبارت است از - اطهری و نصرآبادی، : - 340 : 1387
1.»شناخت مدنی« عبارت است از: مجموعه ای از آگاهی ها، اطلاعات و درک و فهم مدنی و مؤلفه های آن که عبارتند از : آگاهی از نحوه به دست آوردن اطلاعات، آگاهی از ساختار و نحوه عملکرد دولت، آگاهی از دیدگاه های احزاب عمده کشور، آگاهی از حوادث و رویدادهای جامعه، آگاهی از قوانین و مقررات اجتماعی و آگاهی از حقوق شخصی و بین المللی.
2. »توانایی مدنی« عبارت است از مجموعه ای از مهارت ها، قابلیت ها و توانمندیهای که هر فرد برای زندگی در جامعه به آنها نیاز دارد و مؤلفه های ان عبارتند از: توانایی مشارکت با دیگران، توانایی انجام امور بدون اتکا به دیگران، توانایی اتخاذ تصمیم منطقی و توانایی رفتار بر اساس اصول اخلاقی و مذهبی مطلوب.
