بخشی از مقاله
چکیده:
از اهداف مهم برنامه ریزان شهری ارتقای کیفیت محیط و بهبود سطح زندگی ساکنان است. این موضوع به دلیل ماهیت چندگانه خود از پیچیدگی و گستردگی ویژهای برخوردار است. آنچه امروز دولتها، حکومتها و سازمانهای محلی با آن مواجه هستند روند رو به افزایش شهرنشینی و بروز مشکلات زیادی مانند فقر و گرسنگی، آلودگی محیطزیست، بیکاری، اسکان غیررسمی، حاشیهنشینی و مشکلات اجتماعی است و تنها راه برونرفت از این چالشها، استفاده از اصول توسعه پایدارشهری بهعنوان اساسیترین، حیاتیترین و محوریترین رویکرد پیش روی برنامه ریزان شهری است. توسعه پایدار در پی بهگشت اجتماع و پایداری منابع محیطزیست است. در راستای دستیابی به توسعه پایدار نقش برنامهریزان غیرقابلانکار است. در این نوشتار ابتدا طرح و جمعبندی تعاریف توسعه پایدار و مشخص کردن ویژگیها و جایگاه توسعه پایدار شهری و نحوه استفاده از ابزارهای برنامهریزی شهری برای تأمین آن اشاره گردیده و در پایان نقش نوین برنامهریز شهری و نظریه منتخب بهمنظور پاسخگویی به مشکلات اصلی ناپایداری در شهر و شهرنشینی ارائهشده است.
واژگان کلیدی: توسعه پایدار، توسعه پایدار شهری، برنامهریزی شهری
-1مقدمه
خداوند در قرآن کریم میفرماید: ما هر چیزی را بهاندازه خلق کردیم.1 و چون هر چیزی مقدار و اندازه دارد باید از آن درست استفاده شود تا خراب، نابود و آلوده نشود. انسان به دلیل ناآگاهی از بعضی از نعمتهای خداوند، محیطزیست را به بدترین شکل ممکن آلوده میکند و اگر خیلی زود از این رویه جلوگیری نشود، آیندگان با مشکل مواجه خواهند شد.در نیمه دوم قرن بیستم مسائل محیطزیستی جایگاه ویژهای در مباحت مهم بینالمللی یافته است. بحث در مورد تخریب جنگلها، فرسایش خاک، تخریب سواحل، گرمتر شدن کره زمین، پدیدار شدن حفرههایی در لایه ازن، بارانهای اسیدی، انبوه زبالههای اتمی و ... اهمیت روزافزون دارد.
مطالعات اخیر درزمینهی الگوهای توسعه پایدار و نحوه دستیابی به این نوع توسعه، سعی در معرفی ویژگیهای آن و چگونگی اجرائی کردن این مفهوم داشتهاند؛ اما مباحث مربوط به توسعه پایدار شهری کمتر موردتوجه قرارگرفته است و این در حالی است که شهرهای مختلف در جهان بهصورت مصرفکنندگان شتابزده منابع طبیعی درآمده و تولیدکنندههای پرتوان زباله و ضایعات هستند. رشد و توسعه شهرنشینی و شهر گرایی پس از انقلاب صنعتی و بعدها به دنبال طرح نظریههای مختلف توسعه اقتصادی منجر به ظهور شهرهای جهانی و مگاسیتیها یا ابر شهرهای مختلف در گوشه و کنار جهان گردید. اکثر دانشمندان علم توسعه معتقد به آن بودند که شرط لازم برای توسعه اقتصادی، صنعتی شدن است و صنعتی شدن سریع نیز فقط باوجود الگوهای سکونت شهری آنهم در شهرهای بزرگ امکانپذیر است الگوهای رشد صنایع بهصورت تولید انبوه و باهدف کسب حداکثر سود، به دنبال دستیابی به بازارهای وسیع مصرف بودند و شیوه زندگی شهرنشینی بهترین تأمینکننده فراهم آورنده این بازار مصرف قلمداد میشد - لقایی، . - 33 :1378
تحقق توسعه همهسویه و پایدار بهعنوان فرایندی پیچیده، فراگیر و چندبعدی که بهجز رشد اقتصادی، همهی ابعاد و نیروهای یک اجتماع را شامل شده و همهی مردم انتظار دخیل شدن در آن و بهرهمندی از مواهب آن را دارند، مستلزم برنامهریزی بنیادین و مؤثری است که دربردارندهی فرایندی برهمکنشی میان نیروهای مؤثر و سود بران از توسعه، رویکردی ترکیبی و ازبالا به پایین و پایین به بالا، نگرش محلی، توانمندسازی و جوشش از پایین جامعه هدف، انتقال دانش، تجربه و مشارکت مؤثر جامعه در فرایند برنامهریزی توسعه است - شالی، 207 :1394 به نقل از راسل، . - 2001امروزه توسعه پایدار دستور کار بسیاری از دولتها، حکومتها و سازمانهای محلی قرارگرفته است، به همین منظور لازم است تا در مفهوم توسعه پایدار تدقیق شود و تجارب کشورهای مختلف موردبررسی قرار گیرد. برنامه ریزان سعی در ارتقای کیفیت محیط و بهبود سطح زندگی ساکنان دارند. این امر باید در چارچوب توسعه پایدار صورت گیرد تا آسیبهای ناشی از آن به حداقل برسد.
-2پیشینه و مفهوم توسعه پایدار
در قرن 21 دولتها و حکومتها با مشکلات عدیدهای مواجهاند، به خاطر همین امر دولتها و حکومتها توسعه پایدار را در دستور کار خود قرار دادهاند و در بیانیهها، اجلاسها و مقالات مختلف ارائهشده است. در ادامه به بررسی مفهوم توسعه پایدار و تعاریف آن میپردازیم.
-1-2تاریخچه طرح مبحث توسعه
توسعه یکی از مفاهیمی است که بعد از جنگ جهانی دوم در مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و کشوری و همچنین در مسائل بینالملل جایگاه ویژه پیداکرده است - Frazier, 1997: 187 - ؛ بنابراین توسعه را میتوان فرایندی همهجانبه دانست که درنتیجه آن میبایست جامعه به سمت از میان برداشتن عوامل توسعهنیافتگی - مثل گرسنگی، فقر، بیماری، آسیبپذیری اجتماعی و بیکاری - در جهت مثبت و با سرعت معین بهپیش رود و منجر به پایداری جوامع گردد - قرهباغیان، - 16 :1372 در این راستا، قلمرو پارادایم توسعه پایدار، تنها به حفاظت از محیطزیست طبیعی محدود نمیشود، بلکه مفاهیمی نظیر شهر، روستا، عدالت اجتماعی، توزیع عادلانه ثروت، مشارکت مردم در تصمیمگیریها و برنامهریزیها را نیز شامل میگردد. درواقع همه زوایای زندگی انسان امروزی و نسلهای آینده را در برمیگیرد - ملکی، . - 124 :1390
-2-2مفهوم توسعه و توسعه پایدار
بروکفلید 2در تعریف توسعه میگوید توسعه را باید برحسب پیشرفت بهسوی اهداف رفاهی نظیر کاهش فقر، بیکاری و نابرابری تعریف کنیم. بهطورکلی توسعه جریانی است که درخودتجدیدسازمان و سمتگیری متفاوت کل نظام اقتصادی؛ اجتماعی را به همراه دارد.توسعه علاوه بر اینکه بهبود میزان تولید و درآمد را در بردارد، شامل دگرگونیهای اساسی در ساختهای نهادی، اجتماعی اداری و همچنین دیدگاههای عمومی مردم است؟توسعه در بسیاری از موارد، حتی عادات و رسوم و عقاید مردم را نیز در برمیگیرد؟به همین منظور باید برای نیل به توسعه، سه اقدام اساسی درک و هضم اندیشههای جدید، تشریح و تفضیل این اندیشهها و ایجاد نهادهای جدید برای تحقق عملی این اندیشهها صورت پذیرد ؟بههرتقدیر، امروز تلقی ما از مفهوم توسعه،فرآیندی همهجانبه است - نهفقط توسعه اقتصادی - که معطوف به بهبود تمامی ابعاد زندگی مردم یک جامعه ”بهعنوان لازم و ملزوم - است.
ابعاد مختلف توسعه ملی عبارتاند از توسعه اقتصادی، توسعه سیاسی، توسعه فرهنگی و اجتماعی و توسعه امنیتی ”دفاعی“ .مناسب نیست بدون توجه به کلیه ابعاد توسعه،صرفاً به یک جنبه اولویت بخشید و×دیگر بخشها را در دستور کار آینده قرارداد” صرافی، - 15 :1379؟مفهوم توسعه پایدار از اوایل دهه 1980 که طی دهها سال رشد لجامگسیخته به نام توسعه در قالب کیفیت زیستمحیطی در مقیاس جهانی بروز کرد. این نظریه در راستای حمایت از منابع طبیعی ارائهشده است. اهداف کلی و وسیع توسعه پایدار برای اولین بار توسط برانت لند در سال 1987 تعریف شد. بر این اساس توسعه پایدار توسعهای است که نیازهای عصر حاضر را تأمین میکند بیآنکه تأمین نیازهای آینده را تحت تأثیر منفی قرار دهد.
توسعه پایدار توسعهای است که محور آن انسان استو موجب سعادت و رشد انسان میشود. بنابراین چنین توسعهای رشد پایدار را تضمین میکند و توسعه را در تمام زمینههای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ایجاد میکند - نیک نیاز،. - 37 :1382عنوان شدن پایداری را میتوان نتیجه رشد منطقی آگاهی تازهای نسبت به مسائل جهانی محیطزیست و توسعه دانست. این مسئله نیز بهنوبه خود تحت تأثیر عواملی چون نهضتهای زیستمحیطی دهه 60، انتشار کتابهایی نظیر محدودیتهای رشدو اولین اجلاس سازمان ملل در مورد محیطزیست و توسعه در سال 1972 بود .همگام با رشد مفهوم پایداری و ضروریات توسعه پایدار، طراحان و مدیران شهری نیز همگام با سایر رشتهها کوشیدند تا مفاهیم جدید را در رشته تخصصی خود وارد کرده و به راهکارهای جدیدی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار درزمینهی طراحی و مدیریت شهری دست پیدا کنند . لزوم طرح پایداری در قالب سه موضوع، اتفاق افتاد:
·محدودیت منابع؛
·فاجعه محیطی غیرقابلجبران
·تعهد اخلاقی در برابر نسلهای آینده - گلکار، - 45 :1379
تعاریف مختلفی توسط افراد متخصص ارائهشده است ولی محور اصلی تعاریف، آینده است. بهطور خلاصه تعاریفی که برای توسعه پایدار توسط اشخاص و سازمانها در اجلاسها مطرحشده است در جدول زیر آمده است.
