مقاله توسعه پایدار شهری از منظر پایداری زمین ( نمونه مطالعاتی شهرستان سنندج )

بخشی از مقاله

چکیده

طرح کاربری زمین، بیانگر الگوی آتی استفاده از زمین در هر شهر است و به عنوان هسته اصلی رشد کالبدی شهری محسوب میشود که بخشهای مختلف شهر بر اساس آن شکل میگیرد. مقوله پایداری در برگیرنده عواملی همچون زیست محیطی، تعاملات اجتماعی، نیازهای روحی روانی فردی، بهینه سازی مصرف انرژی و حتی بازیافتهای مصالح و زباله های شهری می باشد که هر کدام به نوعی در راستای ارتقاء استفادهمند از امکانات، جلوگیری از پرت و دور ریختگی و نیز عدم تخریب زیستگاههای محیطی طبیعی ونهایتاً جلوگیری از هدر رفت نیازهای آیندگان می باشد. رویکرد اصلی این کنکاش شناسایی و ارائه شیوههای مناسب جهت استفاده بهینه اززمین شهری بوده که نهایتاً به ضوابط و اصولی دست یابد تا در این رابطه نقش اختلاط کاربری، تشدیدکاربری، توسعه میان افزا، کشاورزی و باغداری شهری و ... ارتقاء یافته ونهایتاً بتوان گامی در این جهت برداشت. روش تحقیق این پژوهش به شیوه مطالعات کتابخانهای و میدانی بوده و نیازمند بررسیهای مقایسهای و توصیفی نیز میباشد.

واژههای کلیدی: پایداری شهری، توسعه میان افزا، ضوابط ارتقاء پایداری، شهر سنندج

-1 مقدمه

شهرهای ما امروزه در حالی توسعه پیدا کرده و بر قلمرو فضایی خویش می افزایند که با دست یافتن به کالبدهای جدید همراه با توسعه فیزیکی، به تدریج بی هویت و بی روح شده اند. از آنجا که توسعه پیرامونی علاوه بر از بین بردن زمین های کشاورزی اطراف شهرها، مشکلات مهم دیگری همچون افزایش هزینه های ایجاد و نگهداری از زیر ساختهای شهری، ایجاد ازدحام و شلوغی ترافیک، افزایش طول و تعداد سفرهای شهری و ... ایجاد می کند، به نظر می رسد که در این ارتباط رویکرد توسعه درون شهری بر روی زمینهای متروکه و بایر و یا کم استفاده داخل شهرها گزینه مناسبی باشد. این نوع توسعه با هدف استحصال مجدد این فضاها در درون محدوده توسعه یافته شهرها، در مقابل توسعه بر روی زمینهای پیرامونی و حاشیه شهرها قرار گرفته است.

سابقه اتخاذ رویکرد توسعه درون شهری و توجه به سطوح میان افزای موجود در داخل محلات به دهه 1970 و به وجود آمدن بحران انرژی بر می گردد. به دنبال گستردگی بیش از حد شهرها و مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از آنها و با مطرح شدن دیدگاه توسعه پایدار شهری از دهه 1970 و بحران انرژی در این دوره، در دهه 1990 شیوه های جدیدی در تهیه طرح های توسعه شهری بر پایه این دیدگاه تازه شکل می گیرند که از جمله آنها عبارتند از، توسعه مختلط کاربری های زمین شهری، توسعه با محوریت حمل و نقل عمومی، توسعه درون شهری با محوریت توسعه پایدار و ... که به طور گسترده با استقبال روبرو شده اند. از عمده ترین شیوه های توسعه و بهبود وضعیت مراکز شهرها و متراکم سازی آنها، توسعه درون شهری پایدار است.

با توجه به این که در این پژوهش رویکرد مورد نظر، رویکرد توسعه درون شهری پایدار است و هدف کلی آن سنجش میزان تطابق شهر سنندج با رویکرد توسعه درون شهری پایدار می باشد، لذا سعی شده است که ضمن شناسایی مفاهیم توسعه درون شهری پایدار و از طرف دیگر شناسایی ظرفیت های توسعه درون شهری در شهر سنندج، شاخص هایی را به منظور سنجش معرفی کرده که به وسیله آنها میزان تطابق رشد شهر با رویکرد توسعه درون شهری پایدار مورد بررسی قرار گیرد.

-2 بیان مسئله تحقیق

شهرنشینی و توسعه فضایی- کالبدی شهرها همواره متأثر از توزیع و سامان یابی فضایی جمعیت و انواع مکانیسم های طبیعی - اقلیم، خاک، مورفولوژی ... - ، انسانی، جمعیت، اقتصاد، فرهنگ، سیاست و... - بوده است - مؤمنی،1377،. - 16 پدیده شهرنشینی در جهان و به ویژه در کشورهای در حال توسعه رو به افزایش بوده و به صورت پدیده ای گسترده و فراگیر درآمده استاین. پدیده عمدتاً معلول رشد بی رویه جمعیت در چند دهه اخیر و نیز موج گسترده مهاجرت از روستا به شهر می باشد. با توجه به افزایش گرایش به شهرنشینی، شهرها برای پذیرش جمعیت، از لحاظ کالبدی گسترش و توسعه می یابند. رشد روزافزون شهرها متأثر از رشد جمعیت و مهاجرت منجر به ساخت و سازهای بدون برنامه ریزی و تغییرات زیاد در ساختار فضایی بخصوص توسعه شهر در زمین های کشاورزی اطراف شده است.

گسترش لجام گسیخته شهرها، تجاوز ساختمانهای شهر به زمین های اطراف و افزایش مداوم محدوده های شهری علاوه بر اینکه نظم موجود در ساختار شهرها را به هم ریخته است هزینه های زیادی را هم برای مردم و هم مسئولین و هم آیندگان به دنبال دارد. عدم توجه به اراضی درونی شهرها موجب رشد بی رویه محدوده شهرها گردیده، این در حالی است که نواحی مرکزی شهرها به جهت موقعیت جغرافیایی، دسترسی و برخورداری از تأسیسات و خدمات شهری و عدم نیاز به حمل و نقل گسترده، دارای ظرفیت ها و توانهای بالایی برای توسعه هستند. بدین ترتیب به دنبال گستردگی بیش از حد شهرها و مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از آنها و با مطرح شدن دیدگاه توسعه پایدار شهری از دهه 1970 و بحران انرژی در این دوره، در دهه 1990 شیوه های جدیدی در تهیه طرح های توسعه شهری بر پایه این دیدگاه تازه شکل می گیرند که از جمله آنها عبارتند از، توسعه مختلط کاربری های زمین شهری، توسعه با محوریت حمل و نقل عمومی، توسعه درون شهری با محوریت توسعه پایدار و ... که به طور گسترده با استقبال روبرو شده اند - علی الحسابی، عباسی، زارع مهذبیه،. - 1389

به عنوان مثال مقاله کمیسیون جوامع اروپایی در سال 1990 علاوه بر تعریف محدوده بافت شهر، توسعه های بعدی باید در داخل مرزهای موجود شهر صورت گیرد و راه حل "شهر فشرده" را وسیله ای برای توسعه پایدار و آنتی تز حومه های گسترده و بی درو پیکر فعلی می داند - اینیاسی زاکس،. - 1994 توسعه درونی شهری یا توسعه از درون، بر خلاف سایر سیاست های توسعه شهری، با توجه به اینکه در بستر شهر موجود و با حضور ساکنان و شهروندان و واحدهای همسایگی صورت می پذیرد، موضوعی پیچیده - - Complex، چند وجهی - - Multiddimentional ، میان بخشی - - Interdisc iplinery  و حتی فرابخشی - - Transsector است که نه فقط یک کار فیزیکی، کالبدی و شهرسازی است بلکه دارای ابعاد قوی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی است. در توسعه درون شهری، به جای گسترش افقی، شهر به صورت عمودی گسترش مییابد،

بافت های قدیمی، فرسوده و ناکارآمد شهری، احیاء، بهسازی و نوسازی میشود. اراضی بایر و رها شده شهری به کار گرفته می شود. کاربریهای نامتناسب با زندگی امروزی شهری نظیر زندانها، پادگانهای نظامی، کارخانهها و صنایع مزاحم درون شهر اصلاح میشود. سطح معابر و شبکههای دسترسی، سطح فضای سبز و در نهایت تمامی عناصری که در شهر وجود دارد به استانداردهای شهرسازی نزدیک میشود. سیاست توسعه درون شهری، سیاست فراموش شده ای در توسعه شهرهای بزرگ ایران به شمار می آید که می بایست به شدت مورد توجه و عنایت تصمیم گیران و برنامه ریزان شهری قرار گیرد بی آنکه از ضرورت و راهبردهای مکمل آن غفلت شود - آئینی،. - 1386 شهر مورد مطالعه در این تحقیق شهر سنندج یکی از شهرهای قدیمی ایران است، که مرحله آغازین ورود به سطح شهرهای بزرگ را شروع کرده است. این شهر در سرشماری سال 1390 ، 374 هزار نفر جمعیت داشته که معادل بیش از 37 درصد جمعیت شهری استان کردستان است. تمرکز اداری، سیاسی، خدماتی، درمانی، رفاهی، آموزشی، فرهنگی و ...

در شهر سنندج، از دلایل مهاجرت به این شهر و به تبع آن، افزایش طبیعی رشد جمعیت می باشد. این شهر در دهه های اخیر از لحاظ کالبدی توسعه نسبتاً سریع و قابل ملاحظه ای به سمت اراضی پیرامون داشته است. بخش عظیمی از آن مناطق حاشیه ای است که در قالب شهرکسازهای و توسعه محلات پیرامونی به صورت پیوسته و ناپیوسته ایجاد شده است. شکل کاسهای نشستگاه این شهر و پستی و بلندی های متعدد، پیکربندی شهر را به سمت توسعه های پلکانی و تراس بندی شده در محدوده هسته اولیه پیش برده است. اما افزایش جمعیت و کمبود زمین در دو دهه اخیر به ویژه، به ناچار سمت و سوی توسعه را به خارج از محدوده های قدیمی و با فرمی ناپیوسته و گاه آشفته پیش برده است. این امر در کنار توسعه محلات غیررسمی و حاشیه نشین خود معضل اصلی پیکربندی شهر به عنوان مرکز استان می باشد. از طرفی دیگر موانع طبیعی و انسانی جهت توسعه کالبدی شهر ، در آینده محدودیت هایی را برای گسترش آتی شهر به صورت افقی به همراه خواهد داشت. این در حالی است که شهر سنندج دارای ظرفیت های توسعه درون شهری - بافت فرسوده، زمین های بایر، ... - بالایی می باشد و علی رغم وجود آن در سالهای گذشته محدوده شهر به سمت پیرامون گسترش زیادی داشته است.

-3توسعه میان افزا

درونی بودن رشد به معنای رها کردن عرصه های برونی شهر نیست، بلکه در پی به انتظام کشیدن آنها نیز می باشد. انتظامی که توزیع متعادل و موزون تأسیسات و تجهیزات شهری را هم در درون و هم در برون پی می گیرد. تعادل و توازنی که سازگاری درون و برون، قدیم و جدید، و امروز و فردا را سبب خواهد شد - حبیبی، 1383، . - 215 تعاریف متعددی از مفهوم توسعه میان افزا ارائه شده است، اما بایستی توجه داشت تمامی این تعاریف بر مفاهیم مشترکی تأکید دارند که در ادامه به برخی از مهم ترین آنها اشاره خواهد شد.

-    توسعه میان افزا، شکلی از توسعه شهری است که بر روی زمین های متروکه و رها شده و بلا استفاده داخل محدوده بافت موجود شهرها شکل می گیرد. به عبارت دیگر توسعه درونی شهر، توسعه در قطعاتی است که در طی دوران توسعه پیوسته شهر، از فرآیند توسعه به دور افتاده و به زیر توسعه نرفته اند . - RSRC,1982,6 -

-    طرح جامع گرینزبورو در ایالت کارولینای شمالی، توسعه میان افزا را استفاده اقتصادی از زمین های خالی، درون نواحی توسعه یافته شهری تعریف می کند که خدمات و تسهیلاتی همچون آب، شبکه فاضلاب، جاده دسترسی، حمل و نقل عمومی یا تعدادی از این تسهیلات در محل وجود دارد - . - Comprehensive Plan,2000,1 Greensboro

-توسعه میان افزا توسعه ای معمولاً مسکونی است، بر روی قطعه زمینی که در میان ساختمانها باقی مانده است - سیف الدینی، 1378، . - 230