بخشی از مقاله
چکیده
موضوع تکالیف و حقوق متقابل دولت و ملت امری است که از دیرباز در فرهنگها و ادیان مختلف ازجمله دین اسلام محل بحث وتضاربِ آراء میان متفکران و اندیشمندان بوده است. امیرمؤمنان علی علیهالسلام به عنوان برجستهترین اندیشمند تاریخ اسلام بعد از پیامبر گرامی اسلام، در برهههای مختلفی از دوران خلافت خویش بر اهمیت رابطه متقابل و نقش مکمل حکومت و مردم تاکید کرده است. از نمونههای عالی این موضوع نامه 53 نهجالبلاغه خطاب به مالکاشتر نخعی هنگام اعزام وی به فرمانداری مصر و نامه 5 نهجالبلاغه خطاب به اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان است.
مقاله حاضر با رویکرد کیفی و به روش مدلسازی ساختاری- تفسیری تدوین گردید. اطلاعات اولیه تحقیق با بهرهگیری از اسناد معتبری چون نهجالبلاغه استخراج شد؛ و سپس مفاهیم مرتبط با تکالیف و حقوق متقابل دولت و ملت در قالب روش تحلیل محتوا، استخراج و استنباط گردید.
مهمترین رهنمود پژوهش انجام شده، ناظر به لزوم درونیسازی تعالیم اسلامی در حوزه سیاستهای کلان دولت و نهادینهسازی رفتارهای مورد تاکید بزرگانی مانند امیرمؤمنان علی علیهالسلام بین مدیران ارشد و کارکنان دستگاههای دولتی است. آموزههای یادشده مبنای مناسبی را در اختیار دولتمردان و مدیران قرار میدهد تا بر اساس آن روابط خود را با ملت تعریف و تنظیم نمایند.
مقدمه
با آفرینش بشر و آغاز زندگی او بر روی کره خاکی، ضرورت ایجاد نظم و سامان بخشیدن به نیازهای اجتماعی او در قالب حکومت به وجود آمد. پژوهشهای به عمل آمده توسط دانشمندان علم جامعهشناسی نشان میدهد که تشکیل حکومت در جامعه انسانی همواره یک ضرورت اجتناب ناپذیر عقلی و فطری بوده است. زیرا بشرفطرتاً مدنیالطبع است؛ و در سایه نظم حاکم بر زندگی اجتماعی و تشکیلات منسجم حکومتی که در آن حقوق انسانها محترم شمرده شود، میتواند به حیات خود ادامه دهد. در غیر این صورت زندگی از روال معقول خود خارج میشود و هرج و مرج، بینظمی، آشوب و نابرابری به اشکال مختلف بر جامعه مستولی میگردد.
شفافبودن تکالیف و حقوق متقابل دولت و ملت، و التزام عملی هر یک از طرفین به اجرای تکالیف خود، از مؤلفههای اصلی ثبات و استقرار نظامهای سیاسی است. این مؤلفه بسیار مهم از یک سو ضامن بقای دولتها، و از سوی دیگر تأمینکننده رفاه و آرامش آحاد جامعه است. امیرمؤمنان علی علیهالسلام به عنوان اولین امام شیعیان و چهارمین خلیفه بعد از پیامبر اعظم صلیاله علیه وآله در دوران چهار سال و نه ماه خلافت بر جامعه مسلمانان میراثی گرانبها در زمینههای مختلف سیاست و کشورداری از خود بر جای گذاشت. این میراث عظیم در گفتار، نوشتار و کردار آن حضرت متجلی است. آن حضرت درباره ضرورت وجود نظامهای سیاسی میفرماید:
« - نهج البلاغه، خطبه - 40 مردم به زمامداری نیک یا بد، نیازمندند، تا مومنان در سایه تدبیر او، بکار مشغول شوند، و کافران هم بهرهمند گردند؛ و خداوند در سایه آن، افراد را به اجلشان برساند. به وسیله حکومت بیتالمال جمعآوری گردد و به کمک آن با دشمنان مبارزه شود. جادهها امن، و حق ضعیفان از نیرومندان گرفته شود. نیکوکاران در رفاه، و جامعه از بدکاران، در امان باشد.
بر اساس آنچه گذشت در این مقاله وظایف متقابل دولت و ملت را در گفتمان منحصربهفردِ امیرمؤمنان علی علیهالسلام بررسی میکنیم.
مبانی نظری پژوهش
دولت در لغت به معنای حکومت، سلطنت، هیئت وزیران و جاه و مکنت است. - معین: ذیل کلمه دولت - نویسنده المعجم الوسیط در این خصوص مینویسد :
دولت به معنای استیلا و غلبه است. کلمه دولت به جمعیت زیادی از افراد اطلاق میشود که به صورت دائمی در سرزمینی معین ساکن شوند و از شخصیت معنوی، نظام حکومتی و استقلال سیاسی بهرهمند گردند.
در اصطلاح، به نظامی که در سایه آن یک اجتماع یا کشور اداره میشود، دولت اطلاق میشود. دولت ابزاری در دست دولتمردان است، که به وسیله آن سیاستهای مورد نظر خود را اعمال میکنند. این امر موضوعی است که از دیرباز کانون توجه اغلب مکاتب فکری و اعتقادی بوده است. از دولت در زبان انگلیسی به Government تعبیر میشود. این واژه از سالیان دور مورد استفاده بوده است؛ و درانگلستانِ قرون وسطی، فرانسه باستان ویونانِ باستان رواج داشته است.
فیلسوف یونان قدیم، افلاطون درباره پنج شکل نظامهای سیاسی خاطرنشان میکند که این پنج شکل، اشراف سالاری - آریستوکراسی - ، مالک سالاری - تیموکراسی - ، شایسته سالاری - اولیگارشی - ، مردم سالاری - دموکراسی - و استبدادی میباشند.
ملت در زبان فارسی به معنای گروه مردم یک شهر و یا کشور است. به گروهی از افراد انسانی که بر خاک معینی زندگی می کنند و تابع قدرت یک حکومت میباشند، ملت اطلاق میشود. - جعفری لنگرودی - 14 :1346 با توجه قدمت آراء و نظرات ابراز شده درباره دولت و زمامداری در مکاتب فکری از یکسو، و اهمیت نقشآفرینی آحاد ملت در فرایند اداره کشور از سوی دیگر، میتوان نتیجه گرفت که رابطه دولت و ملت از دیرباز مورد توجه و اهتمام اقوام مختلف بوده است. نظریههای موجود در خصوص شیوههای مختلف حکومتداری حاکی از آن است که یکی از شاخصهای اصلی ثبات و پایداری نظامهای سیاسی، توجه به حقوق و تکالیف متقابل دولت و ملت میباشد.
· زمامداری در قرآن کریم
از جمله مکاتب فکری که زمامداری و کشورداری را مورد توجه ویژه قرار داده است، دین اسلام میباشد. قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان، از زمان نزول تاکنون منشأ تعالیم ارزشمند
