بخشی از مقاله
جایگاه آموزش محیط زیست در برنامه درسی دوره متوسطه اول
چکیده
این پژوهش به بررسی جایگاه آموزش محیط زیست در برنامهدرسی کار و فناوری دوره متوسطه اول پرداخته است. درایـن پژوهش از روش توصیفی به منظور مشخصکردن مؤلفههای آموزش زیستمحیطی و نیز روش تحلیلمحتوی به منظـور تحلیـل برنامهدرسی کار و فنـاوری دوره متوسـطه اول اسـتفاده شـدهاسـت. جامعـه آمـاری پـژوهش در بخـش تحلیـلمحتـوی شـامل برنامهدرسی کار و فناوری دوره متوسطه اول بودهاست که کل جامعه به منظور جمعآوری و تحلیل یافتههـا بررسـی شـدهاسـت. ابزار جمعآوری اطلاعات شامل سیاهه تحلیلاهداف، سیاهه تحلیلمحتوای کتب و سیاهه تحلیلمحتوای کتب راهنمایمعلم کـار و فناوری بوده که پس از مطالعه مبانینظری پیشنهاد وتدوین شده و روایی آن توسط متخصصین محیطزیسـت و برنامـهدرسـی تعیین شدهاست. واحد تحلیل جملات وتصاویر مندرج در متن کتب درسی و کتبراهنمایمعلم بودهاست. از مهمترین یافتههـای این پژوهش مشخصشدن مؤلفههای آموزش محیطزیست برای عناصر برنامهدرسی میباشد. دربخش تحلیلمحتوا نیز مهمتـرین یافتهها نشاندهنده آن بوده که در مجموع در بخش اهداف میانگین میزان همخوانی اهداف مورد بررسی با مؤلفـههـای آمـوزش محیطزیست در حدود 6 درصد، در محتوای کتب درسی مورد بررسی میانگین میزان همخوانی3 درصد و در کتب راهنمایمعلـم نیز میانگین میزان همخوانی1 /1درصد برآورد شده است. درمجموع میانگین میزان توجه به مؤلفه های آموزش محیط زیسـت در برنامهدرسی کار و فناوری دوره متوسطه اول تنها 5/6 درصد، که این میزان توجه با درنظر گرفتن بحرانهای زیسـتمحیطـی در قرن حاضر بسیار کم و حتی ناچیز اسـت و ایـن امـر حکایـت از آن دارد کـه بایـد بـه آمـوزش محـیطزیسـت در برنامـهدرسـی دورهراهنمایی به طور جدیتر پرداخته شود.
کلمات کلیدی: محیطزیست، برنامهدرسی، دوره متوسطه اول
مقدمه
هدف کلی ومقصود نهایی تعلیم وتربیت رساندن انسان به کمال نهـایی اسـت تـا وی آرمـانهـای زنـدگی مطلـوب وسالم را کشف وسپس درجهت تحقق آن سعی وتلاش نماید.برهمین اساس زیستن درمحـیط زنـدگی مناسـب ومطلـوب امـری اجتناب ناپذیرخواهدبود.دراین میان ضرورت توجه به مقوله » محیط زیست1« وارتبـاطی کـه ایـن مهـم بـا آمـوزش و پـرورش داردبرکسی پوشیده نیست. یکی از موضوعات بسـیارمهم جهـان معاصـربه خصـوص پـس ازدهـه 1970 کـه موردتوجـه جـدی قرارگرفته محیط زیست ومسائل مربوط به آن است.مشکلات وچالش های زیسـتمحیطـی امروزبشـرازجمله گـرم شـدن زمـین، کاربست سموم دفع آفات باعث آسیب جـدی رسـاندن بـه طبیعـت گردیـده اسـت. تخریـب خـاک،ویرانی زیسـتگاه هاوکـاهش سفرههای آب زیرزمینی ومعدوم شدن برخی ازگونههای جانوری وگیاهی همه وهمه مسائل جدی هستندکه تلاش وهمـت همـه جانبه رابرای مرتفع نمودن این موارد میطلبد اگرچه تا کنون کتابها و مقالات زیادی دربـاره محـیط زیسـت و مسـائل آن بـه نگارش در آمده و هزینه های زیادی صرف برپـایی همـایشهـا و سـمینار در اقصـی نقـاط جهـان شـده اسـت و متخصصـین و کارشناسان این رشته سخن ها بسیار گفته اند اما ضروری به نظر می رسد که به این سؤال اساس پاسخ داده شود : چرا با وجـود این همه مباحث علمی و توصیه ها نه تنها مشکلات زیست محیطی حل نمی شود بلکه مسائل و چالش های محـیط زیسـت روز به روز بیشتر شده و وسعت بیشتر از کره زمین را در بر می گیرد (عمیق وحسینی،(1385؟
واقعیت انکار ناپذیر آن است که برخی به ظن خود می پندارند که مشکل جهان امروز نبود علم و آگـاهی اسـت در حـالی که علم و آگاهی در صورتی کار او مفید است که نیروهای کنترل کننده درونی انسان ضمن اینکه وجود دارند نقـش فعـال خـود را در این زمینه ایفا نمایند(اصغری لفمجانی،.(1381مشکل امروز جامعه زیست محیطی ما مشکل علم نیست، مشکل عمل است: عملـی کـه ناشـی از انگیـزههـا و نیـروهـای محرکه درونی میباشد. اینک زمان آن فرا رسیده که تا اخلاقیات و علوم دست به دست هم داده و برای رفتـار فـردی و جمعـی بشر راهنما و الگویی کامل ارائه نمایند( سازمان ملل متحد،.(1382
باید با ایجاد وجدان بیدار زیست محیطی زمینه حفظ محیط زیست را فراهم ساخت و فـرد بایـد بـه ایـن درجـه از خـود آگاهی برسد که سرنوشت او از سایر عناصر طبیعت جدا نیست. با عنایت به ضرورت توجه به این امـرمهم یکـی ازنهادهـایی کـه میتواند درخصوص رفع چالش ها ومشکلات زیست محیطی ودست یابی به اهـداف حفاظـت محـیط زیسـت درجوامـع امـروزی گامهای اساسی بردارد نهادآموزش وپرورش است. براین اساس نگارنـده درایـن نوشتارضـمن بیـان اهمیـت وضـرورت توجـه بـه معضلات زیست محیطی به بررسی جایگاه آموزش محیط زیست در برنامهدرسیکاروفناوری دوره متوسطه اوّل پرداخته ومیـزان توجه به این مهم را مشخص ساخته است.
برنامه درسی
اصطلاح »برنامهدرسی« ازنظر لغت شناسی، ریشه در واژه لاتین « currere » داردکه به معنای مسابقه یـا میـدانی بـرای دویدن است(مهرمحمدی،.(1387
کلمه ی برنامهدرسی معادل واژه ی انگلیسی « Curriculum » است، که این واژه ریشه لاتین دارد و به معنی فاصـله و مقدار راهی است که بایدطی شود تا فرد به هدف برسد(قلتاش،. (1388
دال،1برنامه درسی را »محتوا و جریان رسمی و غیر رسمی، کـه از طریـق آن فراگیـر معلومـات و روش فهمیـدن راتحـت نظارت مدرسه کسب می کند، مهارتها رافرامیگیردو نگرش و ارزشگذاری وارزشها راتغییرمیدهد«میداند(میرزایی،.(89
ازنظرآیزنر»:2 برنامه درسی یک مدرسه، یک درس، یک کـلاس درس را مـی تـوان مجموعـه ای ازوقـایع ازقبـل پـیشبینـی شدهدانست که به قصد دستیابی به نتایج آموزشی ـ تربیتی، بـرای یـک یـا بـیش ازیـک دانـشآمـوزدرنظر گرفتـه شـدهانـد.« مهرمحمّدی،(.(1387
دراین پژوهش منظور از برنامه درسی، برنامهدرسیکاروفناوری دوره متوسطه اوّل ایران درسال تحصیلی 1390-91 اسـت که شامل اهداف، محتوا، روشهای یاددهی- یادگیری وارزشیابی استدر. این پروژه میزان توجّـه بـه مؤلفـه هـای محـیطزیسـت درحیطههای مختلف برنامهدرسیکاروفناوری دوره متوسطه اوّل موردمطالعه و بررسی قرارگرفت.
محیط زیست
محیط به مجموعه اشیاء و شرایطی اطلاق می شود که اطراف انسان را احاطه کرده است و در انسان نفوذ می کند و انسـان نیز بر آن تاثیر متقابل دارد .محیط را می توان به محیط طبیعی (آب ،هوا ،خاک ،گیاهان و موجودات زنده )و محیط ساخت بشـر ( سازمانها ،نهادها ،مدرسه ، ورزشگاه و ....) تقسیم کرد (کرمی پور شمس آبادی ،.(1378
محیط زیست مجموعه ای بسیار عظیم و پیچیده از فرایندهای گوناگون است که بر اثر تکامل تدریجی موجـودات زنـده و تداخل آنها با اجزاء غیر زنده سطح زمین به وجود آمده است(حیدری ،.(1378
محیط زیست عبارت است از هوا، آب، خاک، جنگل، بیشه، مرتع، دریا، دریاچه، رودخانه، چشمه، آبزیـان، حیوانـات، کـوه، جلگه، کویر، شهر و ..... (بنان،.(1385
اصطلاح محیطزیست را می توان به یک منطقه محدود یا تمام یک سیاره و حتی فضای خـارجی کـه آن را احاطـه کـرده اطلاق میشود (وهاب زاده،.(1388
محیط زیست به تمام محیطی اطلاق می شود که انسان به طور مستقیم و غیـر مسـتقیم بـه آن وابسـته اسـت و زنـدگی فعالیتهای او در ارتباط با آن قرار دارد (زرندیان وهمتیان،.(1385
محیط زیست فرآیندی است که از زیستن حمایت میکند و با آن در کنش و واکنش است (رمضانخانی ،.(1386
به زبان علمی محیط زیست متشکل از نظامهای اتمسفری(هوا+آب+ذرات معلـق)، پدوسـفر(زمـین)، بیوسـفر(قشرزیسـت محیطی) و هیدروسفر(آب)است(لواسانی،.(1382
مؤلفه های آموزش محیط زیست
خلاصهای ازمؤلفه های آموزش محیط زیست که پژوهشگر دربرنامهدرسی کاروفناوری مورد بررسـی قـرار داده بـه شـرح ذیل میباشد:
حیطه دانش
ـ درک اسرار جهان و قوانین طبیعت و رابطه آن با انسان
ـ آگاهی از مفاهیم اولیه و اصول پایه علمی ـ کاربردی جهت تشکیل زیر ساخت های یادگیری محیط زیست
ـ آگاهی از اهمیت و مزایای سواد زیست محیطی
ـ آگاهی از آثار سوء دخالت آدمی در محیطزیست
ـ آگاهی از فناوریهای جدید زیست محیطی
ـ آگاهی از مفاهیم و مولفههای محیطزیست
ـ آگاهی از عملکرد سیستمی و داشتن نگاه کلگرا
حیطه مهارت
ـ داشتن خلاقیت در اندیشه و رفتار
ـ کسب مهارتهای ضروری در انجام کارهای علمی
ـ استفاده از روش حل مسئله در برخورد با چالشهای محیط زیست
ـ تجزیه و تحلیل منطقی و به کارگیری تفکر انتقادی
ـ به کارگیری روش علمی در همه مراحل زندگی
ـ توانایی شناسایی اجزاء یک سیستم و تعامل آنها با یکدیگر
حیطه نگرش
ـ توجه به نظم و عظمت آفرینش و تعلیم آفریدگار
ـ تمایل به یاد دهی و یادگیری در حوزه محیط زیست در تمام مراحل زندگی
ـ داشتن نگرش سیستمی در برخورد با مسایل زیست محیطی
ـ تمایل به انجام پژوهشهای علمی
باید به طور کلی گفت که : بر هرفردلازم است برای بقاء نوع بشر و ارتقاء کیفی زندگی خود، از ارتبـاط انسـان بـا محـیط زیست آگاهی یافته و آنرا درک کند و ارزشها و دیدگاههایی را برای حفاظت و حمایت از محیط زندگی خویش بپروراند.
یکی از مهارتهای مورد نیاز که شاید بتوان گفت آموزش آن از اصول پایه و زیر بنایی تربیت محسوب مـیشـود آمـوزش حفظ محیط زیست می باشد، محیط زندگی که در آن احساس امنیت و آرامـش بـه عنـوان یکـی از نیـازهـای اساسـی و اولیـه می تواند ارضاء گردد تا فرد در سایه تأمین این نیاز بتواند استعدادها و تواناییهای خویش را شناسایی و بروز دهد و بـه بـالاترین حد تربیت دست یابد.برای این کار باید گامهای اساسی در آموزش محیط زیست برداشت که میتواند شامل موارد ذیل باشد:
ـ شناسایی اهداف آموزش محیطزیست
ـ تدوین راهکارهای علمی در آموزش محیطزیست
ـ تجزیه و تحلیل اهداف و ارائه راهکارهای آموزشی محیطزیست و تعیین اولویتهای آموزشی
ـ تهیه و تنظیم محتوای برنامههای آموزش محیطزیست
ـ فراهم نمودن امکانت و تسهیلات لازم در آموزش محیطزیست
ـ اجرای دوره آموزش محیطزیست
ـ ارزشیابی دوره های آموزش محیطزیست
ـ بازنگری دوره های آموزش محیطزیست (محرم نژادوحیدری،.(1385
اهمیت وضرورت مسأله
بر کسی پوشیده نیست که نهاد آموزش و پرورش تنها نهاد رسمی اسـت کـه در کنـار خـانواده، وظیفـه تعلـیم و تربیـت نوجوانان را برعهده دارد. نسلی که امروزه نیازمندیهای خاصی جهت حضوردر عرصههای مختلف زندگی دارد پس بـا هتوجّـبـه این نیازها و مسائل و مشکلات و چالشهای موجود که در فرا روی نسل حاضر است بایـد تـدابیری اصـولی و منطقـی درعرصـه های گوناگون برنامهریزی کرد و اهدافی مناسب با شرایط و وضعیت موجود تدوین و طراحی نمود.
دوره متوسطه اول دورهای است که دانش آموزپا به مرحله تازه ای ازدوران رشد به نام مرحله نوجوانی میگذارد،مرحلـهای طلایی که به فرد فرصت می دهد مهارتهای زندگی را تمرین کندو از فرصت های پیش رو در زنـدگی خـوب اسـتفاده نمایـد در این دوره دانش آموز برای رسیدن به استقلال فردی تلاش کـرده تـا بـه تـدریج کنتـرل امـور زنـدگی را در دسـت گیـرد، پـس پایه ریزی بسیاری از رفتارهاوعادت های مناسب یک شهروند خوب در این دوران صورت میپذیرد:زیرا فرد با احساس مسؤلیت بـه تعلیم وتربیت خویش همت میگمارد(بخشنده،.(1389
کتاب کار و فناوری دوره متوسطه اولبه علّت دارا بودن موضوعات متنوع دانش آموزان را ازرشـته هـا ومشـاغل متنـوع-مانند:برق، ساختمان، بهداشت و تغذیه، کشاورزی ودامپروری، خودرو و.. .- آگاه ساخته وبدین طریـق آنهـا رابـا استعدادهایشـان آشنا میسازد تاضمن آشنایی مختصر با علوم مختلف وشرایط شغلی برای آینده خویش تصمیم بگیرند.
باتوجه نکات بالا گنجاندن مؤلفه ها و مفاهیم مهم وسرنوشت ساز در این دوره تحصیلی و بخصوص در ایـن کتـاب بسـیار لازم و ضروری می باشد، مسائلی از جمله: بهداشت فردی وعمومی، مسائل دینی واعتقادی، حقوق شهروندی، تربیـت شـهروندی، حفظ محیط زیست و...
پیشینه نظری پژوهش
تحقیقات داخلی
کرمـیپـورشـمسآبـادی((1378در رسـاله دکتـری خــویش بـه چگـونگی آمـوزش حفـظمحـیطزیسـت مخصوصــا در دورانابتدایی پرداختهاست. پژوهشـگر بـه یـک مطالعـه مقطعـی توصـیفی پرداختـه اسـت و بـا اسـتفاده از جمـعآوری نظـرات صاحبنظران به شیوه دلفی به کسب اطلاعات پرداخته و سپس کتابهای دوره ابتدایی را با یک مطالعه کمی – کیفی تحلیل کرده است که حاصل کار آن ارائه الگوی جامع و اکتشافی برای حفظ محیطزیست در دوره ابتدایی است.
توفیقی و انتظاری(1380 )در مقاله خویش: راهبرد توسعهپایدار بخش دانش زیست محیطی بـه بررسـی اثـر دانـش بـر تلقی و توسعه یک جامعه پرداخته و در نهایت علل توسعه نیافتن بخش دانش در ایران را بررسی و راهحل هایی بـرای رفـع ایـن چالشها ارایه میکنند .
صنایع گلدروز( 1382 )در مقاله خود: ضرورت آموزش و ارایه راهکارهای آموزش در جهت بهینه سازی و ارتقـای فرهنـگ زیستمحیطی جامعه به نقش آموزش در فرهنگ سازی در کشور اشاره ودر دو بعد عمومی و تضمینی پیشنهاداتی گونـاگون در خصوص آموزشهای زیستمحیطی به عموم مردم و شاغلین در سطوح گوناگون جامعه ارائه کردهاست.
پزشک پور((1382 در مقالهای تحت عنوان: ضرورت توجیه آموزش زیستمحیطـی از جنبـه هـای مختلـف بـا تاکیـد بـر بزرگسالان آموزش را یک حق انسان برشمرده که مخصوص به سن و سال خاصی نیست و نیاز میداند با توجه به تغییـرات علـم و تکنولوژی در همه زمینهها بخصوص محیطزیست آموزش امری مادامالعمر و برای تمامسنین باشد.
ثابت جو(1382 )نایب رئیس انجمن طبیعت ایران در مقاله خود با عنـوان : الویـتهـادر آمـوزش محـیط زیسـت بیـان می دارد که آموزش مسایل زیست محیطی باید در مراحل و دوران هـای مختلـف زنـدگی صـورت گرفتـه و در یـک برنامـهریـزی آموزشی باید محیطزیست و نحوه حفاظت از آن شناخته و مورد بررسی قرار گیرد.
محرم نژادوحیدری((1383در مقالهایی به تدوین الگوی مدیریت توسعهپایدار آموزش محیطزیست بـرای نسـل جـوان کشور پرداختهاند. در این تحقیق نقش خانواده، آموزشوپرورش، رسانه گروهی، فرهنگ، مذهب، سازمانهایدولتـی و غیـردولتـی مورد بررسی قرار گرفته و سپس به روش شناسی تدوین الگوی مدیریت توسعه پایدار حفظ محیطزیست برای نسـلجـوان کشـور پرداخته شدهاست.
فیروزی 1384) )در پایاننامه خویش تحت عنوان حق بر محیط زیست با توجه بـه اسـناد بـین المللـی از اواخـر قـرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستویکم به بررسی و تبیین یکی از جدیدترین مقولات مرتبط با حقوقبشر و محیطزیست یعنی حـق بـر محیطزیست پرداخته است.
عابدی(1384 )درمقالهای تحت عنوان گسترش رویکرد فعال در طراحی و تولید برنامـهدرسـی بسـتری مناسـب بـرای توسعه فرهنگ محیط زیست ضمن مرورتاریخچه و اهداف آموزش محیطزیست در جهان رویکردهای تجربه شده بـرای ایـن نـوع آموزش را بررسی و به ارائه چند نمونه از تلاش برنامه ریزان درس کشور برای وارد ساختن آموزش محیطزیست به برنامـهدرسـی اشاره میکند.
جعفرزاده و یزدان پناه 1384) )در مقاله: آموزش محیطزیست به کودکان ضمن تعـاریف از مفـاهیم زیسـت محیطـی و بیان روشهای آموزش محیطزیست به اهمیت و ضرورت آموزش به کودکـان
