بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف تحلیل محتواي کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه اول دوره متوسطه براي تعیین جایگاه مولفه هاي فرهنگی در محتواي این کتاب انجام شده است. مسئله اصلی پژوهش پاسخ به این سؤال بوده است: آیا کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه اول دوره متوسطه در شکل دهیهویت فرهنگی و اجتماعی در دانش آموزان موفق بوده ؟ روش پژوهش، اسنادي و مبتنی بر تحلیل محتواست.
جامعه آماري پژوهش شامل کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه اول دوره متوسطه رشته علوم انسانی در سال تحصیلی -94 95ه.ش ، تألیف دفتر برنامه ریزي و کتب درسی وزارت آموزش و پرورش است. حجم نمونه هم برابر با حجم جامعه است .براي گردآوري اطلاعات از فهرست وارسی - چک لیست - سنجش مؤلفه هاي هویت فرهنگی و اجتماعی استفاده شده است.
یافته هاي این پژوهش حاکی از این است که: میزان توجه کتاب درسی مطالعات اجتماعی به مولفه هاي فرهنگی و اجتماعی در حد متوسطه است و کتاب مذکور توانسته است ویژگیها، بایدها و نبایدهاي فرهنگی ، را در لابه لاي مطالب خویش، به دانش آموزان انتقال دهد. در پایان پیشنهاد شده که مولفان کتاب مطالعات اجتماعی به تفاوت هاي فرهنگی دانش آموزان مناطق گوناگون و فرهنگ غنی کشور و آداب و رسوم توجه بیشتري نمایند.
مقدمه
فرهنگ هر جامعه اساسا هویت آن جامعه است اهمیت فرهنگ و تأثیر آن بر جامعه بر آگاهان بر مسائل اجتماعی پوشیده نیست و بنا به تحقیقات و پژوهش هایی انجام شده از سوي محققان و پژوهشگران علوم انسانی بسیاري از معضلات به بار آمده در جهان معاصر منبعث از در حاشیه قرار گرفتن حقیقتی به نام فرهنگ بوده است. کشور ایران نیز داراي اقوام مختلف و متکثر با فرهنگ ها و آداب و رسوم مختلف می باشد. ضرورت آشنایی با این اقوام از یکسو و وحدت بین آنها از سویی دیگر، بسیار مهم می باشد، که قطعاً آشنایی با فرهنگ هاي مختلف این قومیت ها در راستاي انسجام و وحدت ملی می باشد؛ چرا که تنوع قومی پهنه فرهنگی کشورمان می تواند به عنوان یک امتیاز در جهت تقویت فرهنگ ملی محسوب گردد. هر چند، متخصصان تعلیم و تربیت و برنامه ریزان درسی معتقدند مطالعه میراث فرهنگی قوم ها و آداب و رسوم و عقاید آنها از موضوعات ضروري محسوب می شود .در حالیکه آموزش و پرورش رسمی، می تواند با استفاده از محتویات مناسب برنامه هاي درسی موجب ترویج و برجسته نمودن فرهنگ کشور گردد.
به اعتقاد روبرت - 36:2002 - مقوله فرهنگ باید به طور گسترده اي در برنامه هاي درسی مورد استفاده قرار گیرد. با عنایت به تأثیر و تأثیر برنامه درسی و فرهنگ می توان گفت با در نظر داشتن فرهنگ در ابعاد مختلف برنامه درسی اعم از طراحی، تدوین و اجرا می توان به غنی سازي هرچه بیشتر فرهنگ نیز پرداخت
هرچند مسئله انتقال فرهنگ از طرق مختلف قابل احصا است؛ لیکن، با توجه به متمرکز بودن نظام آموزش و پرورش در کشور و اهمیت کتابهاي درسی و یک دست بودن آن در سراسر کشور براي همه دانش آموزان، یکی از مهمترین راههاي آشنایی با این فرهنگ ها، کتابهاي درسی است. از آنجایی که درس مطالعات اجتماعی در دوره متوسطه یکی از دروسی است که به مفاهیم فرهنگی و اجتماعی توجه ویژه دارد و در واقع سنگ زیر بناي فرهنگ به شمار می آید توجه اساسی به آن اهمیت ویژه اي دارد؛ بنابراین، محتواي کتاب هاي این دوره، آگاهی ها یی را در خصوص آداب و رسوم و فرهنگ هاي اقوام مختلف در اختیار دانش آموزان قرار می دهد به طوري که در سالیان اخیر در کتابهاي مطالعات اجتماعی دوره متوسطه برنامه ریزي و اقدامات خاصی در خصوص ایجاد و افزایش علاقه به فرهنگ سرزمین و محیط زندگی در فراگیران صورت پذیرفته است
بالا بردن سطح آگاهی دانش آموزان براي شناختن هویت ملی خود و اقوام و سنن مختلف موجود در کشور از طریق برنامه هاي درسی می تواند منجر به توسعه و گسترش ارزشهاي مشترك فرهنگی گردد. این رویکرد صرفنظر از نوع قومیت و فرهنگ دانش آموزان سبب رشد شناختی و درك نژادي و قومی و تقویت حس اجتماعی، مشارکت مدنی و زمینه سازي همکاري فراگیران نیز خواهد بود
از منظر دانش برنامه درسی، برنامه هاي درسی یک مقوله آمیخته به فرهنگ بوده که با ضرورت ها و اقتضائات فکري، اعتقادي و ارزشی رابطه محکمی دارد البته در این خصوص، باید توجه داشت، ضرورت هاي فرهنگی در هر جامعه اي درجات مختلفی دارد که نظام ها و مؤسسات مختلف آموزشی نباید بدون توجه به این سطوح، به طراحی و تدوین برنامه هاي درسی یکسان بپردازند
بوردیرو معتقد است باز تولید فرهنگی که ناشی از برنامه هاي درسی نظام آموزشی است، از مهم ترین راه هایی بوده که از طریق آن ساختار فرهنگی، باز تولید می شود. به عبارت دیگر، باز تولید فرهنگی از طریق برنامه هاي درسی نظام آموزشی می تواند به بهترین وجه صورت پذیرد. لذا، برنامه درسی بهترین راه حلی است که تاریخ براي مسأله انتقال دانش و فرهنگ پیدا کرده است
با عنایت به بیانات مطرح شده،می توان اذغان داشت که توجه به مسائل فرهنگی اجتماعی باید در مبانی نظري طراحی برنامه هاي درسی مورد توجه قرار بگیرد . با این حال پژوهش حاضر در نظر دارد کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه اول دوره متوسطه به منظور تعیین جایگاه مولفه هاي فرهنگی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
روش شناسی پژوهش
این پژوهش به لحاظ هدف از نوع کاربردي است که از روش تحلیل محتوا1 - کمی و کیفی - براي کتابهاي درسی مورد مطالعه استفاده شده است. در ابتداء از تحلیل محتوا کمی براي اندازهگیري و شمارش متغیرها استفاده شد. سپس از تحلیل محتواي کیفی براي تفسیر محتوایی دادهها استفاده گردید. تحلیل محتوا یک روش علمی پژوهشی است که به بررسی و تحلیل کمی و کیفی محتواي آشکار یا پنهان هر نوع شکلی از یک پیام - دیداري، نوشتاري،کلامی، غیرکلامی،نمادي، تصویري و... - و تاثیرآن بر مخاطب می پردازد
بعبارت دیگر تحلیل محتوا، تکنیکی پژوهشی است که براي توصیف عینی و منظم محتواي آشکار ارتباطات بکارمی رود و هدف تحلیل مانند همه تکنیکهاي پژوهشی فراهم آوردن شناخت، بینشی نو، تصویر واقعیت و راهنماي عمل میباشد
یافته ها
هدفهاي برنامه درسی مطالعات اجتماعی پایه اول متوسطه مطابق برنامه درسی قصد شده شامل سه حیطه هدفهاي دانشی، هدفهاي مهارتی و هدفهاي نگرشی است و با توجه به معیارهاي زیر انتخاب و تدوین شده است:
-1 مشارکت فراگیر
-2 نگرش سیستمی دانش آموز،
- 3 تأکید بر مفاهیم اساسی و روشها به جاي انتقال انبوه واقعیت علمی
-4 پرورش معیارها و نگرشهاي مطلوب انسانی،
-5ارتباط با زندگی روزمره و محیط اجتماعی دانش آموزان،
-6 توسعه تدریجی مفاهیم و محیط اجتماعی،
-7 ترغیب دانشآموزان براي اصلاح و تغییر جامعه،
-8 توجه به نیازهاي فرد و جامعه،
-9 پرورش مهارتهاي فرایند تفکر،
- 10 پرورش خلاقیت،
- 11 تعهد در مقابل جامعه، تاکید بر هویت دینی و ملی،
- 12 توجه به قلمروهاي مختلف در هد ف هاي آموزشی، توجه به نیازها و ضرورتهاي تربیت اجتماعی.
در این پژوهش براي شناسایی آموزش مقوله هاي فرهنگی در برنامه درسی مطالعات اجتماعی، پس از مطالعات و جستجوهاي وسیع در این زمینه 25 مصداق در 5 مولفه به شرح زیر طبقه بندي گردیدند:
-1 خرده فرهنگ: شامل 7 مصداق: توجه به اشتراکات فرهنگی اقوام مختلف، کمک به پذیرش تنوع و تکثر و قبولان به عنوان واقعیتی طبیعی از زندگی انسان، احترام به رسمیت شناختن تمایز فرهنگی زبانی، احترام به رسمیت شناختن تمایز فرهنگی زبانی، احترام به رسمیت شناختن تمایز قومی و مذهبی، تعلق به وفاداري اقوام به هویت ملی، توجه به تفاوت هاي فرهنگی اقوام مختلف
-2 میراث فرهنگی: شامل 6 مصداق: تعلق خاطر به نمادها و اسطورهاي ملی، آشنایی با میراث فرهنگی، آشنایی با نمادها و اسطورهاي ملی، آشنایی با فرهنگ و روش زندگی ایرانی، احساس تعلق به فرهنگ و روش زندگی ایرانی، تلقی از نقش تاریخی و رسالت جهانی .
-3 بعد اجتماعی: شامل 4 مصداق: توجه به ایجاد زمینه درك نقش همه فرهنگها در شکل گیري تمدن و تولیددانش،ترجیح مردم ایران نسبت به سایر مردم دنیا، احساس وجود انسجام و همبستگی و همدلی بین مردم ایران، نگرش نسبت به شرایط زندگی اقوام در ایران.
-4 ارزش هاي مشترك فرهنگی: شامل 4 مصداق: توجه به حقوق بشر ، دلبستگی به نمادهاي ملی مشترك - سرزمین-سنتهاي ملی- استقلال کشور- تاریخ کشور - ، احترام به قومیت ها، احترام به مراسمات و سنن مختلف کشور.
-5 انتقال فرهنگی: شامل 4 مصداق: توجه به ایجاد زمینه درك نقش همه فرهنگها در شکل گیري تمدن و تولید دانش و انتقال آن ، پایبندي به ارزشها و سنتهاي ملی، مقابله با تهاجم فرهنگی، جلب مشارکت عمومی در حوزه فرهنگ.
بحث و نتیجه گیري
با توجه به تمرکز نظام آموزشی کشور، کتابهاي درسی به عنوان یکی از اصلی ترین منبع آموزشی در نظر گرفته می شود که این امر توجه و دقت ویژه اي را در تدوین کتابها به منظور ارائه یک محتواي غنی را طلب می کند با این ضرورت در پژوهش حاضر به تحلیل کتاب مطالعات اجتماعی پایه اول دوره متوسطه پرداخته شده است.
یافته هاي این پژوهش حاکی از این است که: میزان توجه کتاب درسی مطالعات اجتماعی به مولفه هاي فرهنگی و اجتماعی در حد متوسطه است و کتاب مذکور توانسته است ویژگیها، بایدها و نبایدهاي فرهنگی ، را در لابه لاي مطالب خویش، به دانش آموزان انتقال دهد. در این بین توجه به مولفه خرد فرهنگ ها از بیشترین فراوانی و مولفه هاي ارزش هاي مشترك فرهنگی و انتقال فرهنگی از کمترین فراوانی برخوردار بودند.مطالعات و تحقیقات بسیاري در سطح کشور در مورد فرهنگ و قومیت و موضوعات مشابه در این مورد صورت گرفته است.
