بخشی از مقاله
چكيده
بي ترديد نقش دانش اندوزي در پيدايي و شكوفايي علوم انساني تمدن اسلامي نقشي بي بديل است. تمدن اسلامي زاييدهي علل و اسبابي است. مهمترين آنها، آموزههاي اسلامي در زمينه دانش اندوزي است. در نوشتار حاضر، نقش قرآن و احاديث در علوم انساني تمدن اسلامي به ويژه ارزش دانشاندوزي مورد بررسي قرار گرفته و دانشهايي كه فراگيري آنها لازم است تبيين ميشود. بر اساس آيات و روايات، در مورد دانش و كاربرد علم چند اصل وجود دارد: منحصر نبودن به زمان و مكان خاص، اختصاص نداشتن به افراد ويژه، ممنوعيت كتمان علم و بايستگي كاربست آن. اصول يادشده نه تنها علت اساسي تأليف و تدوين كتب شد بلكه سبب به وجود آمدن نهضت ترجمه نيز گشت.
با نهضت ترجمه، ميراث علمي تمدنهاي ديگر دريافت شد، از نابودي در امان ماند و در مسير فرايند تكامل قرار گرفت. دانشمندان اسلامي با تلقي و حفظ علوم گذشتگان باعث پيشرفت آن شدند و به توليد دانشهاي جديد نيز پرداختند. در اين نهضت بود كه معارفي از علوم رياضي، نجوم، پزشكي، داروشناسي، طبيعي، عقلي و فلسفي از طريق ترجمهي كتب يوناني، فارسي و هندي به جهان اسلام منتقل شد. بدين سان آموزه اسلامي دانش اندوزي موجبات شكلگيري تمدن اسلامي و شكوفايي آن را فراهم نمود.
١- طرح مسئله
بررسي پيدايش و شكوفايي علوم انساني تمدن اسلامي در قرون گذشته، اين نكته را روشن ميكند كه قرآن و حديث در ايجاد و به اوج رسيدن تمدن اسلامي نقش اساسي داشته است. آموزههاي قرآني و روايي از قبيل: توصيه اكيد به علم آموزي، سفارش به تفكر و انديشيدن، توجه فراوان به تبعيت از رهبري و حفظ اتّحاد و انسجام، عنايت به تأمل، تدبير و تعقل، انعطافپذيري، آزادي انديشه و آموزههاي ديگر، از اركان بيبديل تأسيس علوم انساني بوده است. هرچند در مورد عوامل شكل گيري علوم انساني در تمدن اسلامي ديدگاههاي متفاوتي وجود دارد؛ اما در نقش دانش اندوزي و كاربست آن، هيچ ترديدي نيست.
- تاريخ تمدن، ١٣٧١، ج١، ص٣- ١٠٩؛ تاريخ تمدن در اسلام، ١٣٨٢، ص١٧- ٢٤؛ تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام، ١٣٨٩، ص٢٠-٥١ - . واژه علوم انساني در فارسي، كه معادل واژه «humanitis» است، بر آن دسته از آثار لاتيني و يوناني اطلاق مي شود كه به جنبه انساني ميپردازند. »علوم اجتماعي تجربي« نيز به معناي مجموعه علوم تجربي انساني در برابر علوم تجربي طبيعي به كار ميرود و شامل جامعهشناسي، روانشناسي، علوم سياسي، اقتصاد و حتي علوم تربيتي، مديريت و شاخههايي از علم حقوق ميشود.
- انسان شناسي در قرآن، ١٣٩٠، ص ٢٢ - . واژهي»تمدن« مصدر باب تفعيل از مادهي »مدن« به معناي اقامت گزيدن، گرفته شده است. مدينه يعني شهر و تمدن، گزيدن خوي شهر نشيني است. - التحقيق في كلمات القرآن، ١٣٦٠، ج١١، ص٥٥؛ فرهنگ فارسي عميد، بي تا، ص٤١٣ - . در مورد تعريف تمدن ديدگاههاي مختلفي وجود دارد: ١ مجموعه اندوخته هاي مادي و معنوي جامعه انساني در طول تاريخ؛ ٢ نظم اجتماعي كه به دنبال آن خلاقيت فرهنگي جريان مي يابد. - تاريخ تمدن، ١٣٧١، ج١، ص٣ - ؛ ٣ پديدهاي به هم تنيده كه همهي رويدادهاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي و حتي هنر و ادبيات را در بر ميگيرد.
- تاريخ تمدن،١٣٦٦، ج١، ص ٧ و ١٦ - ؛ ٤ حاصل تعالي فرهنگ و پذيرش نظم اجتماعي. - فرهنگ و تمدن اسلامي، ١٣٨٤، ص١٩ - ؛ ٥ مجموعه دستاوردهاي مادي و معنوي بشر. - تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي،١٣٨٤، ص٣٥ - . بررسي تعاريف، بحث مفصلي را ميطلبد. از طرفي ارائهي تعريفي كامل، نشدني است. اما ويژگيهاي مورد اتفاق عبارتند از: نظم، رفاه اجتماعي، فرهنگ متعالي، حاكميت مردم سالار، مقتدر، وارث دستاوردهاي مادي و معنوي پيشينيان. تحقق اين ويژگيها، اسبابي دارد كه مهمترين آنها دانش اندوزي و كاربست آن است. اين پژوهه جايگاه آموزه فراگيري علم را از منظر قرآن و حديث بررسي ميكند.
مقارن ظهور اسلام، نزد اعراب خواندن و نوشتن اهميتي نداشت، از اينرو در قبيله قريش بيش از هفده نفر خواندن و نوشتن نميدانستند. - تاريخ تمدن، ١٣٧١، ج٤، ص٢٠٧؛ الصحيح من سيرة النبي الاعظم، ١٤١٥، ج٢، ص٢٢ - . اميرمؤمنان اوضاع نابسامان اعراب حجاز پيش از بعثت پيامبر را اين گونه ترسيم ميكند: »شما ملت عرب بدترين دين را داشتيد، در ميان سنگ-هاي خشن و مارهاي ناشنوا زندگي ميكرديد. آبهاي آلوده مينوشيديد، غذاهاي ناگوار ميخورديد، خون يكديگر را ميريختيد.
پيوندهاي خويشاوندي را قطع مينموديد، بتها در ميان شما برپا بود و گناهان سراسر وجود شما را فرا گرفته بود.« - ترجمه نهج البلاغه، بي تا، ج١، ص١٠٤، خ٢٦ - . همچنين در نظام ساساني ايران، فرا گرفتن علوم منحصر بهاقليت خاصي بود. - فروغ ابديت، ١٣٥١، ج١، ص٥١ - . غربيان نيز از ميراث گذشته خويش فرسنگها فاصله داشتند. - تأثير اسلام بر اروپاي قرون وسطا، ١٣٧٨، ص١٦ - . در چنين شرايطي اسلام ظهور كرد. رسول خدا در نظر و عمل، مردم را به فرا گرفتن علم، كسب مهارت خواندن و نوشتن، يادگيري زبانهاي سرياني و عبراني تشويق نمود. افرادي را مأمور كتابتقرآن نمود، عدايه موظّف به آموزش ديگران شدند.
بدين سان نهضتي فراگير بر پا شد. از آن زمان، دانشپژوهان بعد از كتابت قرآن به نوشتن و جمعآوري احاديث پرداختند و كتب بيشماري در علوم مختلف اسلامي تأليف كردند. تك تك اين كتابها نمونههاي عيني عمل به آموزه هاي قرآني و حديثي فرا گيري علم در گستره علوم انساني تمدن اسلامي است. اصل علم آموزي نه تنها علت اساسي تأليف و تدوين كتب شد بلكه سبب به وجود آمدن نهضت ترجمه نيز گشت و موجبات شكلگيري علوم انسانيتمدن اسلامي و شكوفايي و به اوج رسيدن آن را فراهم نمود. در نهضت ترجمه، علوم رياضي، نجوم، پزشكي، داروشناسي، عقلي و فلسفي از طريق ترجمهي آثار يوناني، فارسي و هندي به جهان اسلام منتقل شد و حتي دانشمندان غير مسلمان نيز جذب شدند.
گرچه در فرايند نهضت ترجمه اهداف و اسباب مختلفي از جمله سياستهاي برخي خلفا نقش داشته؛ اما سر منشأ اساسي همهي آنها، رويكرد جهان اسلام به رويآوري به تحصيل دانش بودههك محرّك اصلي و انگيزه ساز آن آموزه هاي اسلامي بود. در قلمرو اسلامي پيوسته مراكز علمي جديد تأسيس ميشد. مساجد از نخستين مراكز آموزشي بود، اما مراكز ديگري همچون كتابخانه، بيتالحكمه، دارالعلم، نظاميه و رصدخانه در جايجاي حاكميت اسلامي نيز راهاندازي شد. با نهضت ترجمه، ميراث علمي تمدنهاي ديگر دريافت شد، از نابودي در امان ماند و در مسير فرايند تكامل قرار گرفت.
دانشمندان اسلامي با تلقي و حفظ علوم گذشتگان باعث پيشرفت آن شدند و به توليد دانشهاي جديد نيز پرداختند. آشنا شدن غربيان با تراث باستاني يوناني خود، مرهون رهيافت علمي دانشمندان اسلامي است؛ زيرا بسياري از منابع اصلي آنان در دسترسشان نبود و ايشان توانايي استفاده از ادبيات آن منابع را نيز نداشتند. - تاريخ تمدن، ١٣٧٢، ج١، ص٣٨٩، ٤٥٥؛ تاريخ تمدن، ١٣٧١، ج٤، ص٥٧٨، ٥١٥؛ تاريخ تمدن اسلام، ١٣٧٢، ص٥٩٨؛ كار نامه اسلام، ١٣٨٠، ص ٢٢، ٢٦ - .
در مورد نقش آموزه دانش اندوزي در شكل گيري علوم انساني تمدن اسلامي، در كتب متعدد مباحث ارزشمندي ارائه شده است. بويژه آقاي علي اكبر ولايتي در كتاب »فرهنگ و تمدن اسلامي« و آقاي محمد رضا كاشفي در »تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي« در اين باره گامهاي بلندي برداشته اند؛ اما عمدهي مطالب به صورت پراكنده آمده است. در نوشتار پيشرو سعي بر آن بوده كه مسأله به صورتي مستقل، منسجم و با تبيين اصول برگرفته از قرآن و حديث، مطرح شود كه به نوبه خود كاري نو بشمار ميرود.
٢- ارزش دانش اندوزي
در زمينه علم، بيش از ٧٠٠ آيه وجود دارد، در صورتي كه آيات احكام حدود ٥٠٠ آيه است و اين نشانگر ارج گذاري ويژهي قرآن براي دانش است. - پيام قرآن، ١٣٧٠، ج١، ص١٠٠ - . در قرآن كريم، علم هدف آفرينش جهانبرترين، شرافت و نخستين منّت بر فرزند آدم پس از نعمت خلقت او قلمداد شده و خداترسي در اهل علم منحصر گشته است. - طلاق:١٢؛ علق:١-٥؛ اعلي: ١٠؛ زمر: ٩؛ آلعمران: ١٨و... - . بر اساس آموزههاي قرآني، هدف بعثت پيامبران، تعليم و تربيت است. درك اسرار هستي ويژهي عالمان است.
