بخشی از مقاله
چکیده
تحلیل گفتمان - Discourse Analysis - یا سخنکاوي چگونگی تبلور و شکلبندي معنا و پیام واحدهاي زبانی را در ارتباط با عوامل درون زبانی - بافت متن - و عوامل برون زبانی - بافت اجتماعی، فرهنگی موقعیوتی - بررسی می کند. تحلیل گفتمان رویکردي میانرشته اي است که به مطالعه ساختار متون می پردازد و براي آنکه چگونگی تکوین معنا را توضیح دهد، ویژگی هاي زبانی، اجتماعی و فرهنگی متون را مورد بررسی قرار میدهد.رویکرد تحلیل گفتمان هرچند در ایران به وسیله زبان شناسانمعرّفی شد،اما به دلیل ماهیت میانرشته اي اش موردتوجهمحقّقان دیگر رشته ها ازجمله جامعه شناسان نیز قرار گرفتعد.
ه اي بیشتر به جنبه فوکویی آن می پردازند و به رابطه زبان، ایدئولوژي و گفتمان شناسی سیاسیتوجه نشان می دهند عدو ة دیگري که زبان شناسان در رأس آنان قرار دارند به تحلیل گفتمان از جنبه زبان شناسی آن مخصوصاًو به زبان شناسی متن بنیاد نظریوات هالیدي گرایش دارند. البته تحلیل گفتمان در حوزة ادبیات بیشتر با مباحث زبان شناسی و معناشناسی در ارتباط است. در دهه هشتاد، نویسندگان علاوه بر پرداختن به مباحثنظريِ تحلیل گفتمان به تحلیلگفتمانیِ متون ادبی نیزتوجه نشان دادند و مقالاتی نیز در این زمینه نوشته شد. پایان نامه هاي زیادي نیز در زمینه تحلیل گفتمان به زبان فارسی نوشته شده است که تعدادي از آنها به تحلیل متون ادبی اختصاص دارند.
بررسی این نمونه ها نشان می دهد که نویسندگان آنها بیشتر از الگوي هالیدي و حسن بهره گرفتهاند؛ آنان با بهرهگیري از مبانینظريِ دستور نقشگرايهالیدي به بررسی ساخت متنی، ساخت اندیشگانی و ساخت بینافردي متون ادبی توجه نشان داده اند و پس از آن الگوي تحلیل گفتمانیِ هچ و ون لیوون مورد توجه این پژوهشگران بوده است.به طور کلّی از سه رویکرد در تحلیل گفتمان می توان سخن گفت: تحلیل گفتمان ساختگرا که براي تحلیل زبان در سطحی بالاتر از سطح جمله به کار گرفته می شود؛ تحلیل گفتمان نقشگرا که اولویت را به بافت کاربرد زبان می دهد؛ و تحلیل گفتمان انتقادي که بافت هاي وسیع تر اجتماعی، قدرت و ایدئولوژي را نیز در تحلیل به کار میگیرد.
کلیدواژهها: تحلیل گفتمان، میانرشتهاي، متون ادبی، زبانشناسی، ساختارگرایی
.1 مقدمه
تحلیل گفتمان را اولین بار زلیگ هریس در سال 1952 به عنوان روشی براي تحلیل زنجیرة کلام یا نوشتار به کار گرفت. از دید او تحلیل گفتمان یعنی ادامه رویکرد زبان شناسی توصیفی اما در حدي فراتر از جمله و ارتباط و همبستگی بین فرهنگ و زبان - آقاگلزاده، . - 91 :1385 گفتمان را »تلازم گفته با کارکردهاي اجتماعی و معنایی - «یارمحمدي، - 143 :1383 نیز دانستهاند. بعضی نیز گفتمان را مجموعه بههمتافتهاي از عمل اجتماعی، عمل گفتمانی و متن میدانند - فرکلاف، . - 97 :1379استفادة رویکرد تحلیل گفتمان از اصطلاحات زبانشناسی سبب شده است که عدهاي تحلیل گفتمان را »شاخه علمی بینرشتهاي در زبانشناسی« - آقاگلزاده، :1385 نُه -
بدانند، این در حالی است که جامعهشناسان به دلیل آنکه تحلیل گفتمان به بررسی کارکرد زبان در جامعه میپردازد آن را متعلّق به حوزة خود میدانند. به نظر یوهان سون، همه آنهایی که به تجزیه و تحلیل گفتمان میپردازند الزاماً زبانشناسی را مدل کار خود قرار نمیدهند و از پدیدارشناسی که شاخهاي از فلسفه است نیز بهره میگیرند - ر. ك. یوهان سون، . - 128 : 1387 باید توجه داشت که بینرشتهاي بودن این رویکرد میتواند نشاندهندة این نکته اساسی باشد که تحلیل گفتمان رویکردي است که از تعامل رشتههاي گوناگون از جمله زبانشناسی، جامعهشناسی، فلسفه، نقد ادبی و... به ظهور رسیده است.از آنجا که امروزه تحلیل گفتمان به عنوان یکی از روشهاي بازخوانی متون به کارگرفته میشود ضرورت دارد که نحوة بهکارگیري این رویکرد را در متون فارسی، بخصوص در متون ادبی مورد نقد و بررسی قرار دهیم تا به شیوههاي تحلیلی کارآمدتر و دقیقتري براي خوانش متون دست یابیم.
در زمینه تحلیل گفتمانی متون ادب فارسی مقالات و پایاننامههاي زیادي نوشته شده است که بخشی از این مقاله به نقد و مرور این آثار اختصاص دارد، اما در زمینه بررسی نقش و جایگاه تحلیل گفتمان در پژوهشهاي ادب فارسی پژوهشی انجام نشده است؛ از این رو این مقاله به دنبال آن است که پژوهشهاي این حوزه از قبیل کتابها، مقالات و پایاننامهها را مورد نقد و داوري روششناختی قرار دهد. در این میان یکی از مقالاتی که به تحلیل گفتمانی متنی داستانی مربوط است به تفصیل بیشتري مورد نقد و واکاوي قرار گرفته است. همچنین براي نشان دادن سیر گسترش این رویکرد در زبان فارسی به بررسی بعضی از کتابهایی که به مفاهیم نظري تحلیل گفتمان اختصاص دارند پرداخته شده است.
.2 مؤلّفههاي تحلیل گفتمان
در تحلیل گفتمان برخلاف تحلیلهاي سنّتی زبان شناختی صرفاً با عناصر نحوي و لغوي تشکیل دهندة جمله به عنوان عمده ترین مبناي تشریح معنا، یعنی بافت متن - Co-Text - سروکار نداریم بلکه فراتر از آن با عوامل برونزبانی یعنی بافت موقعیّتی - Context of situation - ، فرهنگی و اجتماعی نیز روبه روییم. به این دلیل است که براون و یول در تعریف تحلیل گفتمان نوشته اند:تحلیل گفتمان ضرورتاً تجزیه و تحلیل زبان در کاربرد آن است که در این صورت نمی تواند منحصر به توصیف صورتهاي زبانی مستقل از اهداف و نقشهایی باشد که این صورتها براي پرداختن به آنها در امور انسانی به وجود آمدهاند - Brown & . - Yule.1983:1
تحلیل گفتمان در پی آن است که کشف کند کارکردهاي اجتماعی که مختصات آن در لایههاي زیرین گفتمان لانه گرفتهاند، چگونه در گفتمان در لایههاي زبرین تصویرسازي یا بازنمایانده شدهاند. در چنین پژوهشی تعدادي از مؤلّفهها - Features - یا ساختارها - Structures - که گفتمان مدار - Discursive - هستند، انتخاب می شوند و سپس با به کارگیري این مؤلّفه ها می توان به تجزیه و تحلیل متون مورد نظر پرداخت - یارمحمدي، . - 35 :1385
