بخشی از مقاله
چکیده
سیره پیامبر - ص - و ائمه اطهار - ع - سرشار از روش ها و برنامه های تربیتی مبتنی بر تفکر بوده و از مختصات برجسته این سیره ، منطق عملی آن است. بدین معنا که در اسلام اصول محکم مانند اصول برهانی در ابعاد مختلف رفتاری از جمله رفتار فردی، اجتماعی، خانوادگی، مدیریتی، تبلیغی، فرهنگی، آموزشی و غیره وجود دارد. به عبارت دیگر، در همه این محورها، سیره و سبکی مخصوص به خود دارد. چنان که از واژه سبک مفهوم صلابت، محکمی، استواری، بقا و دوام برداشت می شود، این سیره ها نیز اصولی پابرجا و با ثبات و مستحکم دارد. لذا هدف پژوهش حاضر بررسی جایگاه تفکر و اندیشه در سیرهی امام حسن عسکری - ع - میباشد.
مقدمه
امیرمومنان علی علیه السلام فلسفه بعثت پیامبران را گشودن عقل ها و هدایت انسان در پرتو آن دانسته و می فرماید: »خداوند پیام آوران خود را برانگیخت تا گنجینه عقل ها را استخراج کند و نشانه های قدرت خداوندی را به آنها بنمایانند« - نهجالبلاغه، حکمت . - 338 امام کاظم علیه السلام نیز از عقل به عنوان حجت باطن در کنار پیامبران که حجت ظاهرند یاد فرموده و بر همسویی آنها تأکید فرموده است. هر فرد یا امتی با استفاده از تربیت عقلانی میتواند وضع حال و آینده خویش را روشن سازد و آرمانهایش را محقق نماید از طریق تربیت و پرورش نیروی عقلانی است که میشود قوای روحی انسان را به نحو شایسته به حد کمال رساند و در سایه به کار انداختن عقل و استفاده صحیح از آن، انسان واقعیت و حقیقت خویش را میشناسد و از دیگر حیوانات برتر میشود.
از نظر شیعه امامیه عقل به عنوان یکی از چهار منبع و مدرک مهم استنباط فقهی به شمار میرود. علامه طباطبایی عقل را به تنها نیرویی که انسان را از سایر حیوانات متمایز می کند و او را نوعی مستقل و مشخص قرار میدهد بر میشمارد و بر این اساس حیات انسانی را حیاتی فکری میداند - طباطبایی،1416، ج 3، ص . - 95 در این میان عواملی چون تقلید، اعتقاد به خرافه یا عدم علم و ... زمینه کجروی و تضعیف عقل را فراهم میکند، همچنانکه تفکر و علم و ... از عوامل رشد عقلانی به شمار می آید. این مقاله به »تفکر« به عنوان یکی از عوامل رشد عقلانی می پردازد و در 5 قسمت این موضوع را مورد بررسی قرار می دهد:
قسمت اول: جایگاه »تفکر« در قرآن و سیره معصومین - علیهم السلام -
یکی از عواملی که میتواند زمینهساز رشد و تربیت عقل باشد » تفکر« است، شهید مطهری در زمینه پرورش عقل و تفکر مینویسد: »مسئله اول که باید بحث کنیم همان مسئله پرورش عقل و فکر است .... هدف معلم باید بالاتر باشد و آن این است که نیروی فکری متعلم را پرورش و استقلال دهد و قوه ابتکار او را زنده کند« - شهیدمطهری،1373، ص . - 16 تفکر به عنوان فعالیت اصلی عقل دارای گسترده ترین میدان در میان سایر قوای انسانی است.
تفکر با اینکه کار عقل است اما به کار بردن آن، عقل و خرد را به رشد و کمال می رساند، به فرموده امیرمومنان علی - علیه السلام - فکر روشنگر عقل و صیقل دهندهخِرد - تصنیف غرر، ص - 56 و عاملحُسن بصیرت آدمی است و آنکه فکر ندارد بینش ندارد - تصنیف غرر،ص . - 57 نقش تفکر در کمال معنوی بشر تا بدانجاست که در منابع اسلامی از تفکر به عنوان بهترین عبادت یاد شده است و با اختلاف درجات، ثواب یک تا هفتاد سال عبادت برای آن تعیین گشته است.
مولای متقیان حضرت علی - علیه السلام - می فرماید: »فکر ساعه قصیره خیر من عباده کثیره« - آمدی،1366، ص . - 56 آری، تفکر و اندیشیدن باعث پرورش خرد و تربیت نیروی عقلانی انسان می گردد و در نتیجه باعث سیر و سلوک انسان به مقاصد عالی می گردد و سعادت بادی را برای انسان تضمین می کند و عاقبت انسان به نیکی تمام می شود، چنانکه امیر مومنان می فرماید: »من کثرت فکرته حسنت عاقبه« - آمدی،1362، ص . - 57
علامه طباطبایی نیز می نویسد: » از لوازم ابتنای حیات بر فکر این است که هر چه فکر صحیحتر باشد، استحکام حیات بیشتر است، حیات مستحکم به طریقی که فرض شود مرتبط با فکر استوار و مبتنی بر آن است و به قدر بهره آن از فکر بهرهای از استحکام دارد« - طباطبایی،1416، ج 5، ص. - 454 شهید مطهری نیز معتقد است: » در آموزش و پرورش هدف باید رشد فکری دادن به متعلم و به جامعه باشدف تعلیم دهند و مربی هر که هست - معلم است، استاد است، خطیب است، واعظ است - باید کوشش کند که ]به متعلم و متربی[ رشد فکری یعنی قوه تجزیه و تحلیل بدهد« - شهید مطهری،1373، ص . - 20
معنای تفکر
بسیار از دانشمندان انسان را حیوان متفکر میدانند و تفکر را فصل ممیز انسان و حیوان قرار میدهند و در کتابهایشان به تعاریف گوناگونی از تفکر می پردازند. جان دیویی در کتاب »چگونه فکر کنیم« درباره ی مفهوم تفکر می گوید: »عملی است که در آن موقعیت موجود، موجب تأیید یا تولید واقعیت های دیگر می شود، یا روشی است که در آن باورهای آنیده بر اساس باورهای گذشته پایه گذاری می گردد.« - شعبانی،1382، ص 44 به نقل از دیویی - . و نیز تفکر را به: »جریانی که در آن فرد کوشش می کند مشکلی را که با آن روبرو شده مشخص سازد و با استفاده از تجربیات قبلی خویش به حل ان اقدام نماید« - شریعتمداری، 1379، ص - 279 تعریف مینمایند. لغت شناسان نیز فکر را قوه سوق دهنده علم به سوی معلوم و تفکر را تلاش و کوشش این قوه بر حسب نظر عقل تعریف کرده اند.
