بخشی از مقاله
چکیده
روابط ایران و عربستان به علت حج، همواره با نوساناتی همراه بوده است؛ ازاین رو هم با تضاد تا قطع روابط فیمابین و هم با وفاق و همکاری تا حد دریافت اهدای نشان دولتی از مقامات عربستان پیش رفته است. برای ترسیم این فرازونشیبها، نویسنده تلاش کرده است با روش توصیفی تحلیلی با رهیافت رئالیستی، علل و عوامل متعددی همچون تفاوت ماهیت انقلاب ایران با ماهیت نظام سیاسی آلسعود مدعی رهبری جهان اسلام، نقش آمریکا و تأثیرپذیری عربستان از آن در امور حج، تفاوت جهانبینی آلسعود با جهانبینی تشیع، تفاوتِ ایدئولوژی و منطق نظام سیاسی عربستان از ایران در انجام مناسک حج ازجمله برائت از مشرکین را برای پاسخگویی به پرسش این مقاله مطرح کند:
آیا حج منشأ بروز تنش و واگرایی یا همکاری در روابط سیاسی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران بوده است؟فرضیه مقاله این است که تفاوت و تضاد در ماهیت دو نوع نظام سیاسی، یعنی ماهیت نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران برآمده از دیدگاه و مواضع امام خمینی به جایگاه حج از سویی و ماهیت نظام سیاسی عربستان برگرفته از دیدگاه و مواضع وهابیت و آل سعود از سوی دیگر، به واگرایی حاکمان عربستان از ایران منجر گردیده است؛ ولی در برهه ای نیز با رفتار برخی از مسئولان دو نظام سیاسی در سطح شخصی، به همگرایی نیز منتهی شده است؛ بنابراین روابط ایران و عربستان همواره معجونی از تضاد و وفاق بوده است.
کلیدواژگان: جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی، حج، روابط سیاسی، انقلاب اسلامی، وهابیت، برائت از مشرکین.
مقدمه
حج که جایگاه خاصی میان مسلمانان داشته، تاریخ و دستوری بس دیرینه دارد؛ سابقه و قدمتی به سال ها قبل از خلقت آدم - قمی، 1408، ج2، ص - 407؛ ولی این عمل از زمان حضرت ابراهیم7 تاریخمند شد - بقره: - 127 و تداوم یافت تا اینکه به پیروان حضرت محمد9 رسید و به آنان با حرکاتی سمبلیک فهماند توحید و تسلیم ابراهیمی را تمرین کنند تا از هر گونه طاغوتی تبری جسته و به آنچه خداوند می پسندد تولی پیدا کنند - حج: - 27 و به دستور خداوند می باید این خانه مقدس از هر نوع آلودگی ظاهری و شرک و ستم مبرا باشد - حج: . - 26 میتوان گفت حج، روح عظیم اجتماعیِ جامعه توحیدی در بهنمایشگذاشتن رفع تفرقه وایجاد همسانی و یگانگی جامعه و رهایی از دوگانگی ها، تبعیض ها، تفرقه ها و تعینات نژادپرستانه می باشد.
حج، مناسک و اعمالی مخصوص خانه خدا برای تقرب به خدا میباشد که در زمان و اماکن خاص صورت می گیرد - ابن منظور، 1405، ج2، /226 حریری، 1378، ص - 106 که خداوند انجام آن را دستور داده است - آل عمران: - 97 و این امر آنقدر اهمیت دارد که اگر از روی عمد ترک شود، به کفر تعبیر شده و هر کسی که عمداً آن را ترک کند، هرچند در اوج ایمان و اعتقاد باشد، کافر است - آل عمران: . - 97 درباره فلسفه حج و اینکه نباید ترک شود، ائمه توصیه های فراوانی کرده اند - حر عاملی، 1409، ج8، ص/83-77 شهیدی، 1368، خطبه 1، بند 54-51 و خطبه 192، بند . - 65-53 همچنین بزرگان دین، فقها و مجتهدان درباره اصل برگزاری مناسک حج و چرایی و چگونگی آن نکاتی را به حجاج متذکر شده اند.
یکی از این بزرگان امام خمینی بود که جمهوری اسلامی با نام و اندیشهاش شناخته و معنا میشود. وی کسی است که حج را از نگاه سنتیِ غلط بیرون آورد. ایشان دراین باره می فرماید: گردش به دور خانه خدا نشان دهنده این است که به غیراز خدا، گرد دیگری نگردید و رجم عقبات، رجم شیاطین انس و جن است. شما با رجم، با خدای خود عهد کنید شیاطین انس و ابرقدرت ها را از کشورهای اسلامی عزیز برانید. امروز جهان اسلام به دست آمریکای کفتار است. شما برای مسلمانان قاره های مختلف جهان پیامی از خداوند ببرید، پیامی که به غیر از خدا، بردگی و بندگی هیچ کس را نداشته باشید - امام خمینی، 1379، ج10، ص. - 160
امام خمینی علاوه بر اینکه فلسفه مراحل و مناسک حج را برای حجاج ایرانی و دیگر مسلمانان تبیین میکند و در هر یک از کلام و سخنانش پیامهایی را برای زایران بیان میدارد؛ درنهایت فلسفه حج را نفی و طرد شیاطین بزرگ و کوچک معرفی کرده است که چنین اندیشهای ناگزیر تأثیری بس عمیق بر نوع تعامل و روابط ایران و عربستان داشته و خواهد داشت؛ چون در یکی از سخنانش اعلام میدارد:دل میقات در هوای زایرانی می تپد که از کشور »لا شرقیه ولا غربیه« آمدهاند تا با تلبیه و لبیک، لبیک دعوت خداوند را به سوی صراط مستقیم انسانیت اجابت کنند و با پشت پازدن بر مکتب های شرقی و غربی و انحرافات ملی گرایی فقه زدایی نموده، با همه ملت ها، بدون درنظرگرفتن رنگ و ملیت و محیط و منطقه، برادر و برابر غمخوار یکدیگر باشند و تحکیم وحدت کنند و با یدِ واحده بر دشمنان بشریت و زورگویان جهانخوار بتازند و جمرات، انتظار فداکارانی را می کشد که از کشوری آمده اند که ملت شجاع آن، شیاطین بزرگ و کوچک و متوسط را بی باکانه از کشور خود رانده اند و دست ناپاک شان را از ذخایر میهن و خود قطع نموده و در این مکان مقدس نیز با سنگریزه ها و شعارهای کوبنده گروه شیاطین را از »ام القری« و »ماحولها« که جهان است، رمی و طرد کنند؛ و عرفات و مشعر و منا میهماندار کسانی هستند که ملت مسلمان شان با عرفان و شعور سیاسی قیام نمودهاند تا آرمانها و امانی - آرزوها - اسلام را در کشور خود و سایر کشورهای مظلوم تحت ستم تحقق بخشند و سیاست بازان قلابی را که با فریب و دغل بر مظلومان جهان تاخته و هستی همه را غارت نمودهاند، رسوا کنند - امام خمینی، پیشین، ج19، ص. - 334-333
بر اساس دیدگاههایِ اعلام شده امام خمینی که برای نمونه در سطور بالا ذکر شد و در ادامه مقاله هم خواهد آمد، جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی باید روابط شان را تعریف کنند؛ ازاین رو باید دانست روابط ایران و عربستان در دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی متأثر از عوامل درونی و بیرونی متعددی بوده است که مناسبات و روابط متفاوت حتی متضادی را برای دو کشور به دنبال داشته است: از تلاش برای تحقق رفتاری مسالمت جویانه و گاهی نیز خصمانه در قبل از انقلاب گرفته تا رفتاری دوستانه، رو به گسترش، رقابت جویانه و همچنین دشمنانه که به قطع رابطه در سالهای 1366 و 1394ش انجامید. برای تحلیل این فرازوفرودها در روابط ایران و عربستان، به سه محور زیر اشاره میگردد:
.1 عربستان؛ مختصات فکری سیاسی
عربستان با چه مختصات و شاخص هایی شناخته می شود؟ مختصاتی که در شکل گیری وضعیت خاص عربستان دخیل است، عبارت اند از: .1 مختصات اقتصادی مانند ذخایر عظیم نفتی؛ چون عربستان حدود یکچهارم ذخایر اثباتشده نفت جهان یعنی در حدود 262 میلیارد بشکه را در اختیار دارد. عربستان با این ثروت چه نقشی را در جهان اسلام ایفا میکند؟ آیا به جنبشهای اسلامی در جهان اسلام کمکرسانی میکند یا به حکام مستبد منطقه؟ آیا این ثروت را برای هر چه بهتر برگزاری مراسم حج استفاده میکند؟ .2 مختصات مذهبی مانند داشتن آیین و مذهب وهابی، وجود حرمین شریفین، قرارگرفتن خانه خدا »کعبه« و قبر نبی اکرم9 با انجام مناسک حج یکی دیگر از مختصاتی است که این کشور را در موقعیتی خاص نسبت به دیگر کشورهای اسلامی قرار می دهد. .3 یکی دیگر از ویژگی هایی که عربستان را عربستان معرفی میکند ظهور و به قدرت رسیدن خاندان سلطنتی آل سعود به جای هاشمی های حجاز است.
.4 چهارمین شاخصهای که عربستان را معنا میکند، وابستگی به قدرتهای استعماری ازجمله آمریکا و همپیمانان آن است.مختصر اینکه عربستان، یعنی شاهزادگان خانواده سلطنتی، روحانیان سلفی و خواست های ایالات متحده؛ بنابراین برای تشریح مجموعه مختصات عربستان که این کشور را در منطقه و جهان اسلام در جایگاه خاصی قرار داده است، می توان این گونه بیان داشت عربستان مساوی است با ثروت و پول نفتی؛ یعنی رقابت برای کنترل هر چه بیشتر بر بازار جهانی نفت؛ چون این کشور »حدود یک چهارم ذخایر اثبات شده نفت جهان را در اختیار دارد - واعظی، 1387، ص. - 18
همین طور کشوری است که مدعی است به دلیل حرمین شریف زمامداری امور مسلمانان بر عهده آن می باشد و کشورهای دیگر ازجمله جمهوری اسلامی ایران شایسته چنین جایگاهی نیستند. ترکیب ثروت و رهبری، این هویت را به عربستان داده که او از نظر سیاسی و اقتصادی در جهان اسلام میدان داری کند. حج چه از نظر سیاسی و چه از نظر اقتصادی و... این پتانسیل و ظرفیت را دارد که به عنوان یک فرصت برای عربستان سعودی واقع شود و هم یک چالش و تهدید؛ اما چرا فرصت و چرا تهدید؟ از سویی تهدیدهمآن تهدید فکری و فرهنگی است، چون نوعِ انجام مناسک حجِ وهابی
