بخشی از مقاله
چکیده:
گسترش فضایی بیرویه و بدون برنامه شهرهای بزرگ و متوسط کشور در چند دهه گذشته باعث شکلگیری بافتهای جدید شهری در شهرها و مجاورت آنها گردیده است. تفکر مداخلههای شهری به مفهوم ایجاد تغییرات مختلف کالبدی، اجتماعی و اقتصادی در قرن 19، در بافت بوجود آمد که از جمله بافتهای شهری که نیاز به مداخله داشته است، بافت فرسوده است، این امر در ایران نیز در دهههای اخیر رخ داده است، در این نوشتار ضمن بررسی اقدامات مداخلهای انجام شده در چند شهر ایران الگوهای مداخلهای انجام شده تعیین میگردد، نیز بافت فرسودهی محله آخوند شهر قزوین بررسی و در پایان راهکار و اقدامات اجرایی به منظور برخورد با بافت آن محله ارائه میگردد. روش تحقیق بصورت کتابخانهای و میدانی - مشاهده و مصاحبه - است. نتایج تحقیق به ارائه راهکار و پیشنهاد و 15 اقدام اجرائی بر اساس تحلیل وضعیت محله آخوند منتج میگردد.
مقدمه:
امروزه با رشد روزافزون شهرنشینی، مشکلات بسیاری دامنگیر شهرها شده است، که جریان منطقی زندگی را مختل کرده است. یکی از این مشکلات، وجود بافتهای فرسوده در شهرهای امروزی است. بافت فرسوده به طور عمده بخشهایی از شهر هستند که از چرخه تکاملی حیات آن جدا گشته و به شکل کانون مشکلات و نارسایی درآمدهاند.
از آنجایی که نیروی متحول ساز درون این بافتها، قدرت و سرعت لازم برای همگام کردن خود با سایر بخشهای شهر را دارا نبودهاند حرکتی واپسگرا را در پیش گرفته و روز به روز از گردونه توسعه پویای شهر دور میگردند. به همین دلیل مداخله در بافتهای فرسوده به یکی از تصمیمات اساسی در نظام برنامهریزی کشور تبدیل شده است. برخی از حلاتم شهر قزوین، خصوصاً محله آخوند آن از این قاعده مستثنی نیست و مانند سایر شهرها دچار فرسودگی در بافتهای کهن خود گشته که به دنبال تصمیمات برنامهریزی، تغییرات گستردهای در برخی از بافتهای فرسوده خود کرده است.
-2 ضرورت تحقیق:
در دوران معاصر به ویژه از اواسط دوره قاجار با سفر پادشاهان ایران و مسئولین رده بالا به اروپا، فرهنگ ایران دچار تغییراتی شد. این در حالی بود که زمینههای لازم برای پذیرش این دگرگونی وجود نداشت و باعث بروز تناقضات و تضادهایی گردید. در این دوران تغییر شیوه زندگی،خانه و سکونت جای خود را به واحدهای مسکونی و اسکان داد، فیالواقع تعویض به جای ترمیم واقعه دوران بود. - ابوذر وفایی، - 1386 ارزش بالای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بافتهای کهن شهرها از جمله قزوین حقیقتی انکارناپذیر است که بدلیل مشکلات گوناگون جذابیت خود را از دست داده است لذا سعی در کاهش تناقضات و تضادها در برخورد با بافتها الزامی مینماید.
-3 هدف تحقیق:
از اهداف این تحقیق اولاً شناخت ویژگیهای قدیمی محله آخوند شهر قزوین و وضعیت کالبدی بافت و همچنین ارائهی راهکارهای صحیح و عملی برای ساماندهی بافت فرسوده محله مذکور و ثانیاً بررسی نگرشهای موجود به بافتهای شهری و شناخت رویکردهای مداخله در بافتهای فرسوده میباشد.
-4 پیشینه ی تحقیق:
دخالت در بافت قدیم شهرهای ایران با روی کار آمدن رضاخان به طور جدی آغاز شد، شهر شیراز هم جزو اولین شهرهایی است که تحت تأثیر این حرکت قرار گرفته است. اغلب طرحهای اجرا شده، دارای آثار مخربی بر بافت و ساکنین آن داشته، که این امر توجه بیشتر برنامهریزان در این مورد را میطلبد. از جمله مهمترین فعالیتها و تحقیقات صورت گرفته در این زمینه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- نریمانی، مسعود: در کتاب خود با عنوان بهسازی بافت تاریخی به ارائه راهکارهایی منظم برای ساماندهی بافت قدیم شهرها پرداخته است و تجارب بعضی از کشورها در احیای بافت قدیم شهرها را مطرح کرده است - نریمانی، . - 8: 1379
- علیزاده، عباس: به این نتیجه رسیده است که شهر بوشهر دارای دو بافت جدا از هم است که بدون در نظر گرفتن شرایط اقلیمی شهر، ساخت و ساز در آن صورت گرفته است و باعث شده که شهر دارای نقشهای آشفته باشد و از طرف دیگر، جنگ تحمیلی سبب از بین رفتن این بافت شده است. - علیزاده، - 123: 1384
- کوچکی، غلام: که در این پایاننامه به شناسایی ساختار فضایی - کالبدی و شناخت عوامل تخریبکننده و محدودکننده بافت قدیم شهر خرمآباد پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که آنچه سبب فرسوده شدن بافت قدیم شده است، عوامل محیطی و توسعه فیزیکی شهر بوده است. - کوچکی، - 166 : 1386
- وفایی، ابوذر: به این نتیجه رسیده است که علاوه بر اینکه شهر کاشان به عنوان شهر تاریخی شناخته شده است، آنچه سبب تغییر فرم بافت قدیم شهر کاشان شده است و موجب فرسوده شدن بافت شده، تغییر ساختار کلی شهر از تک هستهای به چند هستهای بوده است - وفایی، . - 213 : 1386
- یوسفی، لیلا، : - 1387 - که در این پایاننامه به تحولات و تغییرات محلههای ریحان و خیابان در شهر قزوین پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که عوامل محیطی، توسعه فیزیکی شهر و مهاجرت ساکنان، سبب تغییر و تحول این دو محله شده است. - یوسفی، - 155 : 1387
-5 سؤالات و فرضیه تحقیق:
-1 چه نوع مداخلهای در بافت فرسوده میتواند به بهبود شرایط زندگی منجر گردد؟
-2 چه عواملی موجب فرسودگی بافت محله آخوند شده است؟
-3 چه راهکارهایی جهت کاهش آسیبهای ناشی از فرسودگی بافت محله آخوند توصیه میشود؟ به منظور پاسخگویی به سؤالات فوق فرضیات ذیل مطرح میگردد:
الف- به نظر میرسد نوعی از شیوه مداخله که تلفیقی از مداخله به شیوه مردم گرا و فرهنگ گرا باشد موجب بهبود شرایط زندگی خواهد بود.
ب- به نظر میرسد که کمبود خدمات و امکانات شهری در بافت قدیم، سبب فرسوده شدن و تخریب بیشتر بافت محله آخوند شده است.
پ- به نظر میرسد ایجاد تغییراتی در کالبد وسعی در ارتقاء سطح فرهنگی- اجتماعی ساکنان، میتواند موجب کاهش سطح آسیبها شود.
-6 روش تحقیق:
با توجه به موضوع، اهداف و فرضیات تحقیق، در مراحل مختلف، ترکیبی از تحقیقات توصیفی و تحلیلی است. همچنین در مراحل نخستین از روش اسنادی و مطالعات کتابخانهای استفاده شده است.
-7 تعاریف، مفاهیم و مبانی نظری:
7-1 بافت شهری: بافت شهری گسترهی هم پیوندی است که از ریختشناسیهای متفاوت طی دوران حیات شهری در داخل محدودهی شهر و حاشیهی آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشند. این گستره میتواند از بناها، مجموعهها، راهها، فضاهای شهری، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد. برخی صاحبنظران نیز بافت یک شهر را شامل تمامی عناصر و اجزای کالبدی شهر اعم از گونههای مختلف ساختمانی، فضاهای باز شهری و غیره فارغ از جنبههای اجتماعی، اقتصادی، محیطی و فرهنگیاش میدانند؛ در صورتیکه بافت شهری تنها در سازمان کالبدی آن خلاصه نمیشود. آنچه در این بافتها معنا دارد، ارزشهای فضایی است که نسلها با رفتارهای اجتماعی- فرهنگی خویش به آن تبلور بخشیدهاند. تجربهی شهر اهمیت دارد و نه چارچوب اجتماعی کالبدی آن.
7-2 بافت فرسوده شهری: مفهوم فرسودگی شهری را میتوان تنزل شرایط اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بافت شهری دانست. به طور کلی کاهش کارآیی هر پدیدهای، فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که در محدودهای از شهر، حیات آن به هر علتی رو به رکود میرود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار میگیرد - رزماری، . - 9: 2005 عبارت است از بافتهای شهری که وجود عوامل و عناصر مختلف در آن، کاهش ارزشهای کیفی محیط زیست انسان را - از جنبههای کالبدی، عملکردی، زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی - فراهم میآورد و با نزول ارزشهای سکونتی، نوسازی در بافت متوقف میشود و میل مهاجرت در جمعیت ساکن فزونی مییابد. - جهانشاهی، . - 18: 1382
7-3 نوسازی: یعنی باز گرداندن حیات مجدد به بنا یا فضا و احیا، با تأکید بر تغییر شکل فضا یا مجموعه شهری است . - Smith,1996:85 - نوسازی زمانی انجام میشود که فضای شهری، مجموعه و یا بنا از نظر عملکردی فعال هستند، ولی فرسودگی کالبدی سبب کاهش بازدهی و کارآیی آن شده باشد. - سیفالدینی، - 390 : 1381
7-4 بهسازی: به سلسله اقداماتی گفته میشود که به منظور ابقاء و بهبود کالبد و فضای شهر در کوتاه مدت صورت میگیرد - مهدیزاده، . - 18: 1380 در واقع بهسازی زمانی صورت میگیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حاد شده باشد - حبیبی و همکاران، . - 47: 1386
7-5 بازسازی: به معنای از نو ساختن است. بازسازی زمانی صورت میگیرد که در بنا، مجموعه یا فضای شهری، فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد - شماعی و پوراحمد، . - 54: 1384
7-6 بازآفرینی: این رویکرد تنها به دنبال باز زنده سازی مناطق متروکه نیست، بلکه با مباحث گستردهتری همچون اقتصاد رقابتی و کیفیت زندگی به خصوص برای کسانی که در محلههای فقیرنشین زندگی میکنند، سر و کار دارد.
