بخشی از مقاله
چکیده
شعر یکی از بخشهاي مهم ادبیات کودکان و نوجوانان است که عواملی چون وزن و قافیه و موسیقی و عاطفه و صور خیال تأثیرگذاري آن را افزایش میدهد. در این میان » صورخیال« از جایگاهی ویژه برخوردار است. صور خیال، سخن را از ساختاري عادي به اثري ادبی تبدیل میکند. صورتهاي خیالی که حاصل تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه و برخی از صناعات ادبی است، در شکلدهی اشعار کتابهاي فارسی دورهي ابتدایی تأثیرگذار است. به طوري که به کارگیري آنها براي برقراري ارتباط با دانشآموز اهمیتی ویژه دارد. آثاري فراوان به طور مستقیم یا غیر مستقیم مرتبط با موضوع تحقیق تألیف شده است؛ اما بررسی اشعار کتاب فارسی اول ابتدایی باتوجه به این دیدگاه، پژوهشی تازه است.
در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، شیوهي بلاغی و مطالعهي کتاب فارسی اول ابتدایی و منابع فرعی دیگر، مطالب مورد نظر تجزیه و تحلیل شده و فرضیهها به اثبات رسیده است. یکی از پرکاربردترین صور خیال اشعار مذکور، تشبیهات محسوس است که تصویرسازي را در شکلی عالی ارائه میدهد. »تشخیص« به عنوان یکی از انواع استعاره از پرکاربردترین استعارات این اشعار است. این صورت خیالی با جان بخشیدن به موضوعات مورد نظر حرکت و حیات به شعر میبخشد. عناصري خیالی که در تشبیهات و استعارات به کار گرفته میشود برگرفته از پدیدههاي طبیعی، مسائل اجتماعی، دینی و مذهبی، ملی و میهنی میباشد. نتایج این تحقیق، براي برنامهریزان درسی، کارشناسان امور تربیتی و آموزشی و به کارگیري آن در جنبههاي کاربردي علوم مربوط مفید است.
کلیدواژهها: کتاب درسی، دوره ابتدایی، شعر، صور خیال، تشبیهات محسوس، تشخیص، عناصر خیالی
-1 مقدمه
ادبیات کودکان یکی از شاخههاي ارزشمند فرهنگ هر کشوري است. »ادبیات کودك و نوجوان، مجموعهآثار یا نوشتههاي نویسندگان متخصص است که با توجه به ذوق و سطح بالیدگی کودکان تهیه میشود.« - شعاري نژاد، - 64:1378 یکی از بخشهاي مهم این نوع، شعر کودك است، در شعر وجود عواملی چون وزن، موسیقی، عاطفه، تخیل و صورخیال تأثیر آن را زیادتر میکند. صورخیال و تخیل از ارکان اصلی شعر، به ویژه شعر کودك به حساب میآید، از آن جایی که دورهي ابتدایی یکی از بخشهاي آموزش عمومی در نظام آموزشی ایران است در این دوره پایههاي فکري و دانشی کودکان گذاشته میشود و شعر کودك به عنوان یکی از مؤثرترین ابزار پرورش تخیل و خلاقیت دانشآموزان از جایگاه ویژهاي برخوردار است.
وزن و قافیه و به طور کلی موسیقی و آهنگ از ضروري ترین ویژگیهاي شعر است، اما آن چیزي که در کنار این عوامل میتواند شعر را جذابتر کند، صور خیال است. صورخیال سخن را از حالت عادي به یک اثر ادبی تبدیل میکند. در این تحقیق با تجزیه و تحلیل اشعار کتاب فارسی اول ابتدایی، صورخیال در آنها کاویده شده و جایگاه آنها در شعر کودکان نمایانده میشود. مبناي صورخیال بر چهار آرایهي: تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه است که به دنبال مباحثی چون »عناصرخیالی و تصویرپردازي« به میان می آید.در کتب بلاغی صورخیال مترادف با علم بیان است، »علم بیان، ایراد معناي واحد به طرق مختلف است. مشروط بر این که اختلاف آن طرق مبتنی بر تخییل باشد، یعنی لغات و عبارات به لحاظ تخییل نسبت به هم متفاوت باشند.« - شمیسا،. - 19:1372
صورخیال از قدیم الایام در نوشتهها رایج بوده است و شاعران و نویسندگان تلاش میکردند با بهرهگیري از آن، تصویري از موضوع مورد نظر در ذهن مخاطب ایجاد کنند. این نکته داراي اهمیت است که دانشآموزان دورهي ابتدایی از نظر رشد طبیعی نیازمند نوشتههایی هستند که در ذهن قابل تجسم باشد، به ویژه دانشآموزان گروه سنی الف، ب نیازمندتر هستند؛ به همین دلیل به کارگیري صورخیال براي برقراري ارتباط با دانشآموز جایگاه ویژهاي دارد. اهمیت این تحقیق بر این است که صورخیال موجود در اشعار کتب فارسی را تجزیه و تحلیل و تبیین کند و راه را براي کارشناسان تربیتی و آموزشی و به کارگیري آن در مباحث تربیتی و روانشناسی و آموزشی باز نماید.
این امر مسلم است که صورخیال موجب تصویرسازي در ذهن میشود؛ یعنی مخاطب با بهرهگیري از صورتهاي خیالی موجود در شعر، موضوع و محتواي کلام را میتواند در ذهن خود تجسم کند، شاعران بر این امر واقفند که هرچه موضوع خود را قابل تجسمتر کنند به مخاطب لذت بیشتري را انتقال میدهند. هدف کلی تحقیق این است که صورتهاي خیالی موجود در اشعار کتاب فارسی اول ابتدایی بررسی شود. به دنبال به دست آوردن صورتهاي مختلف مثل »تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه« به زیر مجموعههایی از این گروهها بر میخوریم که میتواند عناصر خیالی شکل دهندهي هر یک از آرایههاي مذکور را تبیین کند.
به کمک عناصر خیالی که به دست میآید، میتوان مشخص نمود که چه اندازه بین عناصر خیالی به کار رفته در صور خیال و مخاطبان شعر تناسب وجود دارد. با کشف این تناسب میتوان در ارائه بهتر مطالب به دانشآموزان و کشف شخصیت آنها از این تحقیق استفاده نمود. باتوجه به این مطالب اهداف جزیی تحقیق بر محورهایی چون شناخت عناصر خیالی در صورخیال، نوع تشبیه به کار رفته از نظر درك آن با حواس پنجگانه، تعداد رکنهایی که در یک تشبیه به کار میرود و تصویري که از موضوع موردنظر در ذهن شکل میگیرد، استوار است. نتایج تحقیق دیدگاهی وسیعتر براي تدوین کتابهاي فارسی به کارشناسان آموزشی و تربیتی میدهد.
صورخیال یکی از موضوعاتی است که بعد از انتشار اثر ارزشمند محمدرضا شفیعی کدکنی یعنی »صورخیال در شعر فارسی« به حوزهي تحقیقات ادبی وارد شد. مقالات و پایان نامههاي بسیاري با بهرهگیري از عنوان »صورخیال« شکل گرفت که مرتبط با موضوع تحقیق میباشد. مقالهي »تازگیهاي تصویرهاي تشبیهی در تاریخ و صاف« از این دسته است، - اختیاري – محمودي، - 1389 نویسندگان در این مقاله تصاویر یا عناصر خیالی را که از طریق تشبیهات شکل میگیرد، توصیف و تبیین میکنند. مقالهي دیگر »مقایسهي ساختار تشبیهات مخزنالاسرار و مطلع الانوار - از علیرضا نبی لو و مصطفی شیروي - 1389 - اثبات میکند که نظامی، تصویرگرتر و تشبیه سازتر از امیر خسرو است. مقالهي دیگر »تمثیل و تصویري نو از کارکردها و انواع آن« از قهرمان شیري - 1389 - انواع تمثیل را با تقسیم بندي جدید طرح میکند.
تحقیقاتی که دقیقاً صور خیال را در کتابهاي ادبیات کودك و نوجوان بررسی کند، اندك است. رسالهاي در مقطع کارشناسی ارشد با عنوان »جایگاه صورخیال در شعر کودك کتابهاي انتشارات کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان« از زینتالسادات فاطمی - 1387 - از این موارد اندك است، پژوهشگر در این اثر، صورخیال در کتابهاي کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان را بررسی کرده است. او با محور قرار دادن عناصر چهارگانه علم بیان یعنی »تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه« این آثار را بررسی کرده است.اثر دوم در این راستا پایان نامهي کارشناسی ارشد، با عنوان »تحلیل و بررسی صورخیال در شعر قیصر امین پور و نصراله مردانی« از مرضیه احمدیان - - 1387 است. باتوجه به اینکه قیصر امین پور یکی از شاعران کودك و نوجوان است. نتایج آن میتواند پیشینهاي براي این تحقیق به حساب آید.
صورخیال
در دستگاه زبانی هر شاعر و نویسندهاي خصوصیات آوایی، واژگانی، نحوي، معنایی و ادبی – بلاغی شاخصی وجود دارد. دستگاه بلاغی براساس عناصر بدیعی و بیانی و سایر عناصر زیباییشناسی زبان شکل میگیرد. در این میان عناصر چهارگانهي علم بیان یعنی »تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه« از مباحث اصلی است. شاعر با بهرهگیري از این ابزار تصاویر خیالی را در شعر به وجود میآورد. جوهر اصلی شعر »خیال« است؛ اما اینکه به راستی خیال چیست و »تصویر مخیل« چه نوع تصویري است، بحثی است که از دیر باز تاکنون توجه منتقدان و صاحب نظران ادبی را به خود معطوف داشته است. در کتاب »صور خیال در شعر فارسی« از شفیعی کدکنی - 1372 - تاریخچهي مفصلی دربارهي اهمیت و جایگاه خیال و تصویر در کتب متقدم و متاخر آورده شده و در پایان از مجموع تعاریف و نقد آراء و نظریات قدیم و جدید، نویسنده خیال را مجموعهي تصرفات بیانی و مجازي در شعر و تصویر را با مفهومی اندك و وسیع تر شامل هر گونه بیان بر جسته و مشخص داندمی.
این بیان بر جسته و مشخص، عموماً تصویري بر پایهي تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه است.باتوجه به اینکه امروزه محققان صورتهاي خیالی را به مباحث چهارگانهي تشبیه، استعاره مجاز و کنایه محدود نمیکنند و گونههاي مختلف اغراق، تشخیص که خود یکی از زیر مجموعههاي استعارهي مکنیه است و همچنین نماد را در حوزهي خیالهاي شاعرانه نقد و بررسی میکنند، در این مقاله علاوه بر بررسی مباحث چهارگانه، هر کدام از صورتهاي مخیل کلام هم که در تصویرپردازي و مجسم کردن موضوع مؤثر باشد در مجموعه صورخیال قرار میگیرد. به طوري که حتی اگر شاعر بدون بهرهگیري از صورتهاي خیالی
