بخشی از مقاله
چکیده
توسعه روستایی فرایندی است که بهبود شرایط محیط روستا توام با بهبود زندگی روستاییان را با حفاظت و صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست روستا هدفگیری می کند و در این جریان چند بعدی، سه عنصر اساسی - انسان، محیط و نظام سیاسی و اداری - به ایفای نقش می پردازند. نحوه تمشیت امور مختلف روستا اعم از اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و عمرانی و توسعه کالبدی – فیزیکی روستا و به طور کلی مسائل توسعه ای روستا با مشارکت روستاییان و مدیریت روستا به انجام می رسد. این نوشتار که با هدف بررسی جایگاه مدیریت و نیز مشارکت در توسعه روستایی نگارش یافته است به روش اسنادی و میدانی انجام شده است؛ درروش اسنادی و کتابخانه ای، مباحث توسعه، توسعه روستایی، مشارکت و نیز وضعیت فعلی مدیریت روستایی در ایران را به طور اجمالی بررسی و ارایه شده است. در روش میدانی نیز، تعداد 100 پرسشنامه 25 - درصد خانوارها - در بین خانوارهای روستایی ساکن در روستای باغبهزاد توزیع شد؛ همچنین در جهت جمع آوری اطلاعات میدانی، با مشاهده مستقیم و مصاحبه با اعضای شورای اسلامی و نیز دهیار روستا، از مجموع اطلاعات جمع آوری شده، تجزیه و تحلیل فعالیتها و اقدامات این دو نهاد انجام شده است و در نهایت میزان رضایت خانوارهای روستایی ساکن در این روستا با نمودار ارایه شده است و نیز پیشنهاداتی در راستای توسعه روستا داده شده است.
کلید واژهها- مدیریت، مشارکت، توسعه روستایی، روستای باغبهزاد، شهرستان لردگان
1.مقدمه
راه یافتن مدیریت و اعمال مدیریت بر شاخه های مختلف علمی اعم ازاقتصادی و اجتماعی، سبب ایجاد تحولی عظیم در زندگی جوامع انسانی و علمی شدن و اصولی گردیدن توسعه شده است.در عرصه روستاها و نظامات خاص اداره، تنسیق و مدیریت آن نیز از گذشته ها، انسان ها، روش ها، مدل ها، نهادها و به طور کلی نظام ها و سیستم های گوناگونی را برای اداره و گردانیدن امور مربوط به روستاها اعمال می کرده اند.روستاها به عنوان اولین واحدهای اجتماعی و مرکز استقرار و اسکان انسانها، دارای سازمان اجتماعی و مدیریت بوده اند، لکن مدیریت با مفهوم گسترده تر و متفاوت با آنچه که امروزه تحت عنوان علم و یافت مدیریت تدریس می شود، یا مطرحاست - طالب، . - 5 :1376
روستا کوچک ترین واحد تشکیلاتی و اجتماعی در ایران محسوب می شود و بدیهی است که این واحد اجتماعی - روستا - به لحاظ وجود مناسبتات اجتماعی، اقتصادی و پایبند بودن افراد به قوانین عرضی و مدنی نمی توانند از تشکیلات سازمان مدیریتی بی نیاز باشد. اصولا در جوامع انسانی، شکل سازمان مدیریتی متأثر از نظام اجتماعی حاکم بر جامعه است و به خصوص اگر جامعه، زیرجامعه ای از جوامع فراتر باشد، نقش آن جوامع فراتر نیز به مراتب تأثیرگذارتر خواهد بود. علیرغم وجود مسائل عدیده، ساماندهی و تقویت تشکیلات مدیریتی در تداوم نظام اجتماعی با چشم اندازی مثبت از توسعه همراه بوده و عدم وجود آن - تشکیلات مدیریتی - یا ضعیف و ناکارآمدبودن آن، نتیجه کاملامعکوس خواهد داشت - مهدوی و همکار،1384،. - 14
در زمان حاضر، به دلیل شکل گیری روابط و مناسبتات پیچیده اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در روستاها به تأثی از جوامع بزرگتر و نیز به دلیل پیچیدگی ها و تحولات خاص حاصل از روابط شهر و روستا و پیوندهای شهری – روستایی، نظام مدیریت روستایی نیز متحول گردیده است.تنوع نیازها و مناسبتات میان روستائیان و نیز روستا با شهر، شیوه ها، روشها و نظام های جدیدی از مدیریت و برنامه ریزی روستایی را الزامی ساخته است. در این پژوهش سعی می گردد که به بررسی اجمالی ارتباط میان مدیریت روستایی و توسعه روستایی و به عبارتی نقش مدیریت در توسعه روستایی بپردازد؛به نقش و جایگاه مشارکت و مدیریت محلی در فرآیند توسعه روستایی پرداخته شود و سپس وضعیت توسعه روستایی و مدیریت روستایی فعلی حاکم بر روستای باغبهزاد از توابع بخش خانمیرزا در شهرستان لردگان در استان چهارمحال و بختیاری به عنوان نمونه موردی در نهایت به یک جمع بندی نهایی دست یابد.
در ابتدا به بررسی مفاهیم توسعه و توسعه روستایی، مدیریت روستایی و سپس به وضعیت توسعه روستایی مورد مطالعه از جنبه های گوناگون محیطی، کالبدی، فیزیکی،اقتصادی، اجتماعی و ... پرداخته می شود. .2توسعه و توسعه روستایی :توسعه به وضعیتی معین و جاری در جامعه و روندهای دگرگون ساز آن بازمی گردد. در جنبه نظری، توسعه یافتگی بدین معنا ست که افراد و گروههای اجتماعی یک کشور قادر به تعیین سرنوشت خویش شوند و بتوانند اهداف ملی را با انتخابی آگاهانه براساس شرایط و امکانات خویش به پیش برند، بدون اینکه در مناسبتات و روابط خود با مشکلاتی چون بحران، استثمار، وابستگی و سلطه مواجه شوند. البته چنین جامعه ای آرمانی است و باید دانست که تاکنون هیچ جامعه ای بهاین »توسعه ناب« دست نیافته است - سعیدی، 1379، . - 154
شاید هنوز تعریف مهاتما گاندی از توسعه روستایی، تنها تعریفی باشد که تمامی جنبه های مذکور را در خود مستقر دارد. او توسعه روستایی را به سادگی، تبدیل روستاها به مکانهای قابل زیست و متناسب با رشد و تعالی انسان معرفی کرد - منبع پیشین،. - 156مسلما این تعریف عام و کلی است و اهداف خاص برنامه ریزی روستایی باید در سطوح مختلف و درارتباط با جنبه های گوناگون اجتماع روستایی تبیین شود. این اهداف قاعدتا باید به تجدید سازمان فعالیتها، افزایش درآمدها، گسترش رفاه، برقراری نظم و ترتیب فضایی و نهایتا بهبود شرایط زندگی در عرصه های روستایی منتهی گردد. در یک کلام؛توسعه روستایی جریانی استکه مردم روستایی را هدایت می کند تا توان خود را در جهت کنترل بر محیط خویش بالا ببرند. این جریان با توزیع بیشتر منافع بین مردم که خود نتیجه چنان کنترلی بر محیط است، همراه می شود. افزایش تواناییهای مردم جهت کنترل محیط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی خود، وظیفه اصلی است، اما آن کنترل منوط به کسب دانش و مهارت مربوط می شود که این دانش و مهارت به وسیله آموزش به دست می آید. بنابراین بخش تحقیق، آموزش و ترویج در امر توسعه روستایی اولویت اساسی می یابد - حسینی ابری، 1380، . - 265
.3مدیریت روستایی و توسعه روستایی امروزه در همه عرصه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، اجرایی،زیربنایی و ... در راستای توسعه یک سرزمین، مدیریت و اعمال روشهای مدیریتی اجتناب ناپذیر است. در بحث توسعه روستایی نیز در تمامی سطوح آن اعم از جهانی، عملیاتی – اجرایی وراهبری مدیریت توسعه روستایی حائزاهمیت فراوانی است.اگر مدیریت را »فرآیند به کارگیری موثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، و هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و براساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می گیرد « - رضائیان،1379، . - 6مدیریت را به طور عام، علم و هنر و فن به کارگیری منابع جهت رسیدن به اهداف می توان دانست و مدیریت توسعه روستایی، فرآیند منطقی به کارگیری کلیه منابع - مادی – انسانی - جهت استفاده بهینه در قلمروهای جغرافیایی روستایی برای تحقق اهداف موردنظر است - صیدایی، 1387، . - 112
امروزه در بحث توسعه روستایی و مدیریت توسعه روستایی، مفهوم مشارکت و پرداختن به مشارکت روستایی از جایگاهی ویژه در بعد نظری و نیز محلی برخوردار گردیده است. تجربه بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما نشان می دهد که برنامه ریی متمرکز، آمرانه و از بالا به پائین دستاورد مطلوبی نداشته است. هر چه سطوح مشارکت محدودتر باشد، امکان اجرایی و کارآمد شدن برنامه ها کاهش خواهد یافت و هزینه های اجرا و نظارت مرکزی افزایش یافته و آسیب پذیری طرحها و سیاستها بالاخواهد رفت. نظریه پردازان با آزمون نظریه های موجود، نظریه مشارکت را متحول کردند تا به نظریه شراکت رسیدند. طبق این دیدگاه، دولت و مردم باید دو شریک با منافع مشترک و حقوق و اختیارات مساوی د ر کنار یکدیگر در تمامی امور توسعه و اداره امور حملی و محلی فعالیت کنند. - مطوف، 1996، 217 به نقل از رضوانی، 1383، . - 215
.4 مشارکت و مدیریت توسعه روستایی مشارکت مردم در روند توسعه نزد صاحبنظران از چنان اعتباریبرخوردار است که بعضا توسعه را معادل مشارکت می دانند - آسایش، 51،. - 1374 لذا دستیابی به توسعه بدون اتخاذ روشهایی که در آن مشارکت مردمی به عنوان زیربنا نگریسته شود، میسر نیست. مشارکت در حقیقت اهرمیاست که انسانهای ناتوان را به سوی توانمندی ها هدایت کرده و توانایی های بالقوه آنان را به بالفعل تبدیل می نماید و بر قدرتشان برای بهره گیری از زندگی می افزاید - مطیعی لنگرودی، 1382،. - 81مشارکت مردم در اداره امور محلی خود با داشتن اختیار تصمیم گیری مستلزم فراهم آوردن امکانات گوناگون برای اجرای تصمیمات و سیاستها و خط مشی های اتخاذشده در محل است. به بیانی دیگر، اختیار تصمیم گیری درامور محلی نمی تواند مجزا از اختیار تصمیمات مالی برای فراهم آوردن امکان اجرای سیاستها و تصمیمات باشد - رضوانی، 1383، . - 216
در فرآیند نظریه های مربوط به نقش مردم و دولت در امر توسعه، تشکیل سازمانهای محلی توسط اجتماعات محلی مورد تأکید قرار گرفته است تا سازمانهای غیردولتی محلی نقش فعالی را در توسعه و اداره امور محلی بر عهده گیرند.دولت در این زمینه نقش تواناسازی اجتماعات محلی را خواهد داشت. امر تواناسازی از طریق تسهیلات قانونی، مالی و اعتباری، آموزش مداوم و فراهم کردن فرصتهای مشارکت برای اجتماعات محلی خواهد بود - پارس ویستا، 1379، . - 57مشارکت مردمی در روستاهای ایران دارای ابعاد گوناگونی است که می توان آنها را در زمینه های کالبدی، اقتصادی و عملکردی، ادراکی و روانی، فرهنگی و اجتماعی مشاهده نمود. با تقویت مشارکت و به کارگیری توانایی های افراد، سطح دانش فنی، اجتماعی، سیاسی، زیست محیطی جامعه روستایی ارتقاء یافته و روستاییان با داشتن این احساس که در محیط خویش نقش دارند، رابطه احساسی عمیقی با محیط برقرار کرده و با تضعیف بی تفاوتی های رفتاری، نظارت بیشتری در محیط اعمال می نمایند و حاصل چنین روندی ایجاد محیط زیست سالم تر و رفاه بیشتر است.
چنانچه ذکر گردید، اگر ما توسعه پایدار روستایی را فرآیند اصلی قلمداد نمائیم و برنامه ریزی توسعه روستایی را ابزار توسعه فرض کنیم و نیز هدف اصلی و غایی توسعه پایدار روستایی را افزایش رفاه متناسب با شأن انسانی بدانیم، به طوری که در این توسعه تأکید و توجه ویژه به حفظ محیط زیست و تداوم و پایداری در بهره برداری از منابع باشد، مشارکت و حضور مردم در فرآیند توسعه به عنوان بازوی کار و نیزتسهیلگر امر توسعه در کنار سایر کنشگران توسعه - اجتماعی، دولتی و ... - حلقه نهایی توسعه روستایی در کنار مدیریت توسعه روستایی، همانا مشارکت مردمی و وجود نهادهای مردم محور و یا سازمانهای مردم نهاد است. در صورت تحقق این وضعیت است که توسعه واقعی و روستایی راستین محقق می گردد و جنبه های پایداری در توسعه نمودار خواهد شد، زیرا اگر هدف و غایت توسعه را انسان بدانیم، پس طبیعی است که خود انسان روستایی کنار سایر عوامل باید در فرآیند توسعه موثر باشد و نه اینکه فقط توسعه پذیر و اثرپذیر باشد. در رویکردهای توسعه که از گذشته تا به امروز متداول بوده اند، معمولا موفق ترین رویکردها، رویکردهایی بوده اند که نقش م ردم آنهم به شکل موثر - توسعه از پائین به بالا و نه دستوری و از بالا به پائین - برجسته بوده است.
.5 معرفی روستا
روستای باغبهزاد از روستاهای دهستان باغبهزاد از توابع بخش خانمیرزا در شهرستان لردگان استان چهارمحال و بختیاری واقع شده است.این روستا در فاصله 42 کیلومتری از شهر لردگان - مرکز شهرستان - و در 33 درجه و 25 دقیقه تعرض شمالی و 50 درجه و 40 دقیقه طول شمالی قرار گرفته است و از جمله روستاهای با قدمت سکونت بیش از دو قرن و با موقعیت پایکوهی – دشتی است و از نظر تیپ روستایی در رده روستاهای متمرکز قرار میگیرد. این روستا از شمال به روستای دشت خانمیرزا ، از جنوب به مزارع و باغات روستای بهزاد، از غرب به مزارع صحرای کرتگل و روستای کرتگل، و از شرق به اراضی باغبهزاد و رشته کوههای سیبک و دالان محدود می گردد.
در سالهای بعد از انقلاب عده ای از ساکنین روستا به غرب روستا مهاجرت و محله جدیدی را با نام »کرتگل« احداث نمودند که هم اینک روستایی مجزا از نظر حدود جغرافیایی، اما تحت مدیریت روستایی روستای باغبهزاد می باشد و ساکنین این روستا از امکانات و خدمات موجود در این روستا از امکانات روستای باغبهزاد ماستفاده می نمایند. در جدول شماره 1، وضعیت جمعیتی این دو روستا و در نقشه شماره 1، موقعیت این دو روستا، نمایش داده شده است.
