بخشی از مقاله
چکیده
مشارکتجویی یکی از نیازمندیهای روحی روانی و منشأ احترام به انسان است. مشارکت در زندگی جمعی، حقی طبیعی قلمداد شده و در دهههای اخیر مورد تأکید قرارگرفته است. تجربه کشورهای مختلف جهان در اداره شهرها نشان میدهد، اداره شهرها به نحو مطلوب در بسیاری موارد از توان دولت خارج است. مشارکت مردم در اداره امور شهر میتواند گوناگون باشد و مردم بهواسطه مسئولان مدیریت شهری میتوانند نقشهای مختلفی به عهده گیرند و در مدیریت شهری خود سهیم باشند. هدف این پژوهش، تعیین جایگاه و چارچوبی برای مشارکت شهروندی در طرحهای توسعه شهری بهعنوان حقوق قانونی شهروندی هست.
طبق این هدف، ابتدا مبانی نظری مشارکت مردمی و تاریخچه حقوق شهروندی درزمینه این حق بر شهر مردم، موردبررسی قرارگرفته و با توجه به اینکه هیچ مادهای در قانون اساسی و منشور حقوق شهروندی مصوب در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سال 1383، اشاره مستقیمی به این نوع حقوق شهروندی ننموده و هیچگونه مشارکت مردمی بهصورت واقعی و با حضور فعال مردم در تهیه طرحهای توسعه شهری تاکنون صورت نگرفته، چارچوبی بهمنظور مشخص شدن چگونگی نقش مشارکت مردمی در تمامی مراحل طرحهای توسعه شهری شامل؛ مرحله پیش از طراحی و برنامهریزی، مرحله طراحی و برنامهریزی و مرحله سرمایهگذاری و اجرای طرحها و پروژههای شهری در این پژوهش پیشنهاد گردیده، و لازم است این مشارکت بر اساس فنهای استاندارد اطلاعرسانی، در مرحله پیش از طراحی، مشاوره و دریافت بازخوردها در مرحله طراحی و ارائه طرحهای تشویقی در مرحله سرمایهگذاری و اجرا، با توجه به نوع و مقیاس پروژه صورت گیرد و بهعنوان مادهای مجزا در قانون اساسی و منشور حقوق شهروندی اضافه گردد.
واژههای کلیدی: مشارکت مردمی، مشارکت فعال - واقعی - ، طراحی با مردم، حقوق شهروندی
-1 بیان مسئله
گسترش چشمگیر شهرنشینی در سالهای اخیر، بهویژه افزایش جمعیت در شهرهای بزرگ، مسائل و مشکلات بسیاری را برجای گذاشته است، بهنحویکه مدیریت شهری امروزی در شهرهای بزرگ دیگر قادر نخواهد بود با روشهای سنتی و معمول گذشته این مشکلات را حل کند و در ارائه خدمات یکسویه موفقیتی به دست آورد. آنچه امروزه توسعه و بهرهوری خدمات شهری را تضمین میکند، مشارکت کلیهی شهروندان در فعالیتهای شهری است.[1]مهمترین و عظیمترین سرمایه هر جامعهای منابع انسانی آن جامعه است که برای بهرهبرداری از آن روشهای خاصی وجود دارد. مشارکتجویی یکی از نیازمندیهای روحی روانی و منشأ احترام به انسان است.
مشارکت در زندگی جمعی حقی طبیعی قلمداد شده و در دهههای اخیر مورد تأکید قرارگرفته است. در جوامع پیشرفته، مشارکت مردم در برنامههای شهری نهادینهشده و حقوق و تکالیف مدیران شهری و شهروندان مشخصشده است.[2] فن مشارکت مردمی میتواند در تمامی مراحل فرایند طراحی شهری؛ از مرحله پیش طراحی - سنجش وضعیت، تعیین اهداف کلان، تعیین اهداف عملیاتی - ، طراحی - تدوین راهحلها و ارزیابی راهحلها - تا اجرا - انتخاب و تصویب طرح و اجرا و پایش - ادامه داشته باشد. امروزه ضرورت مشارکت شهروندان در بهبود وضعیت کالبدی و اجتماعی شهرها بر کسی پوشیده نیست.تجربه کشورهای مختلف جهان در اداره شهرها نشان میدهد، اداره شهرها به نحو مطلوب در بسیاری موارد از توان دولت خارج است.
مشارکت مردم در اداره امور شهر میتواند گوناگون باشد و مردم بهواسطه مسئولان مدیریت شهر میتوانند نقشهای مختلفی به عهده گیرند و در مدیریت شهر خود سهیم باشند، حال اینکه چه نقشهایی و با چه ویژگیهای کمی و کیفی سپردهشده است. از سویی عدم مشارکت شهروندان در ادارهی امور شهر نیز پیامدهای منفی هم برای مدیریت شهری و هم برای ساکنین شهر ایجاد خواهد کرد که ازجمله میتوان به افزایش محدودیتها و مشکلات مدیریت شهری به دلیل افزایش هزینهها و صرف انرژی زیاد و کاهش علاقه عاطفی شهروندان به محل زندگی خود اشاره کرد. ضمن اینکه آگاهی از نیازها و مسائل مردم و بررسی نگرش آنان در میزان نقشی که میتوانند در رفع مشکلات شهری داشته باشند، زمینه مساعدی برای برقراری ارتباط منطقی و صحیح بین نهادهای خدمت رسان به شهروندان و خود شهروندان فراهم ساخته و اعتماد میان شهروندان و مدیریت شهری را برقرار میکند.[3]
میتوان بیان نمود؛ موفقیت برنامههای شهری، درگرو حرکت از مشارکت صوری به سمت مشارکت واقعی و هدفمند است. به دلیل آنکه باور و اعتماد مدیریت شهری به توانمندیهای شهروندان و اثرگذاری آنان در برنامههای شهری به طرحهای توسعه عمق بخشیده و مشروعیت آنها را تضمین میکند.[4] بنابراین بهمنظور تحققپذیری طرحهای توسعه شهری در تمامی مراحل برنامهریزی، طراحی، اجرا و سرمایهگذاری، لازم است مشارکت مردمی در اینگونه طرحها، بهعنوان حق مسلم شهروندان در نظر گرفته شود. در این رابطه، با توجه به منشور حقوق شهروندی که توسط دولت در سال 1383 در قانون برنامه چهارم توسعه تدوین و ارائه گردید، هیچ مادهای اشاره مستقیمی به این نوع حقوق شهروندی ننموده و هیچگونه مشارکت مردمی بهصورت واقعی و با حضور فعال مردم در تهیه طرحهای جامع و تفصیلی، تاکنون صورت نگرفته، لذا توجه به حقوق شهروندی در رابطه با امکانپذیری مشارکت مردم در تمامی مراحل طرحهای توسعه شهری ضروری هست و لازم است خلأ موجود در منشور حقوق شهروندی در رابطه با این حق مسلم شهروندان نیز رفع گردد.
-2 ضرورت پژوهش
تجربه کشورهای مختلف جهان در اداره شهرها نشان میدهد، اداره شهرها به نحو مطلوبی در بسیاری موارد از توان دولت خارج است. موفقیت در این امر درگرو مشارکت مردم و نهادهای محلی است و تنها با جلب اعتماد عمومی، تشویق مردم در مراحل مختلف و استفاده از مشاوره عمومی باعث میشود که مدیریت شهرها تا حدود زیادی در تدوین اهداف و قابلیتهای اجرایی با موفقیت همگام باشد و درنهایت بتواند با تکیهبر دادههای موثق، و با اتکا به پشتوانه مردم موفقیت خود را تضمین کند.[3] مشارکت مردم درروند توسعه از چنان اعتباری برخوردار است که توسعه را معادل مشارکت دانستهاند . مقایسه ایران با بعضی از کشورهای جهان نشان میدهد که مردم، یعنی مصرفکنندگان، مشمولان و مخاطبان اصلی طرحهای شهری در ایران، هیچگونه مشارکتی در فرایند تهیه آنها ندارند. یکی از اصلیترین کاستیهای طرحهای شهری در ایران همین نکته است. تازهترین زمینه مشارکت، مشارکت شهروندان در اداره امور شهرهاست. بررسی کشورهایی که با استفاده از اهرم مشارکت مردمی به مبارزه با مسائل و مشکلات شهری برخاستهاند، حاکی از آن است که مدیریت شهری بیش از اراده سیاسی نیازمند مشارکت مردم است. بنابراین توضیحات نشان میدهد، نقش مشارکت شهروندان در هریک از ابعاد تصمیمگیری مدیریتی، تأمین نیروی انسانی و تأمین مالی طرحها؛ ازآنجاکه در زمان حاضر، درآمد حاصل از عوارض و مالیات، نقش اصلی را در تأمین درآمدهای شهرداریها ایجاد میکند، لازم و ضروری هست.[5]
-3 هدف پژوهش
تحققپذیری حق بر شهر شهروندان درزمینه امکانپذیری مشارکت آنها در طرح های توسعه شهری
-4 سؤالات پژوهش
- چارچوب حقوق شهروندی در ارتباط با تحققپذیری مشارکت شهروندان در طرحهای توسعه شهری چیست؟
- راهکارها - فنهای - مشارکت مردمی در مراحل مختلف طرحهای توسعه شهری - برنامهریزی تا اجرا - چیست؟
-5 روش تحقیق
پژوهش موردمطالعه، بهعنوان یک پژوهش کاربردی با روش توصیفی انجام گردیده است. در این پژوهش ابتدا از طریق روش کتابخانهای، مبانی نظری مشارکت مردمی، حقوق شهروندی و سابقه جایگاه مشارکت مردمی در حقوق شهروندی بررسیشده و درنهایت چارچوبی بهمنظور مشارکت واقعی و فعال مردم در مراحل مختلف تهیه طرحها و برنامههای توسعه شهری بهعنوان مادهای از منشور حقوق شهروندی، پیشنهاد گردیده است.
-6 پیشینه تحقیق
- جورج فرانک کی نیاشی ٌ - - 2006 در پژوهشی با عنوان »حرکت به سمت مشارکت واقعی برای ساکنین ضعیف جامعه« به بررسی افق مشارکت مردمی پرداخته است و نتیجه گرفته است که همواره قشر ضعیف اقتصادی از کمترین میزان مشارکت برخوردارند و راهکارهایی برای افزایش مشارکت این قشر از جامعه ارائه داده است.
- آرچان فانگ ٍ - - 2006 در پژوهشی با عنوان »گوناگونی مشارکت در دولت های پیچیده« به بررسی سطوح برنامه ریزی از پایین به بالا پرداخته است و میزان قدرت مردمی در هر سطح را سنجیده است.
-شری ارنشتاینَ - 1969 - در پژوهشی با عنوان »نردبان مشارکت« به بررسی سطوح مشارکت مردمی پرداخته است و افزایش قدرت را همردیف با افزایش مشارکت مردمی دانسته است.[6]
- تقوایی، بابا نسب و موسوی - 1389 - در پژوهشی با عنوان »تحلیلی بر سنجش عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری« در منطقه 4 شهر تبریز، به راهکارهایی جهت ارتقا مشارکت مردمی رسیده است که این راهکارها به شرح زیر هست:
·برگزاری جلسات مستمر مدیران با مردم در زمانهای مشخص
·طراحی سایتهای نظر خواهی و برقراری روابط الکتریکی و حرکت کردن به طرف شهرداری الکترونیکی
·برگزاری جشنها و مراسم محلی برای بالا بردن تعلق اجتماعی شهروندان
·مساعدت رسانهها و وسایل ارتباطجمعی در جهت فرهنگسازی.[7]
- شرفی، رشیدی فر و برک پور - 1387 - در پژوهشی با عنوان »مشارکت مردمی در تهیه طرحهای ساماندهی و توسعه محلهای« به بررسی اجمالی نظریههای مشارکت، عملیاتی کردن آن از طریق معرفی فنهای رایج و روزآمد در کشورهای پیشرو در امر مشارکت پرداخته است. در این پژوهش سعی شده برخی از فنهای مشارکتی معرفی و با توجه به شرایط زمانی، مکانی و همچنین محدودیتهای پیشرو، در محله امیرآباد تهران، طبق فرایندی صحیح و مشارکتی انجام شود.[8]
-7 مبانی نظری
1؛-7 سابقه شکلگیری مشارکت مردمی
مشارکت شهروندی در عرصههای مختلف شهری در چارچوب جامعه مدنی سابقه بس طولانی دارد و از دوران یونان باستان تاکنون همواره در مکانهای جغرافیایی به اشکال متنوع در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی انسانها بروز کرده است. آتن
