بخشی از مقاله
چکیده
امروزه پیچیدگیهای زندگی شهری و تغییر سبک زندگی از شیوهی سنتی و اسلامی به شیوهی مدرن غربی، علیرغم تسهیل در انجام امور، سبب بروز تنشها و تشویشهای فراوانی شده است. همچنین بینظمی نماهای موجود بر اثر اعمال سلیقههای شخصی و عدم تبعیت از نظم واحد، وجود حجم زیاد سیمها و کابلهای برق و تابلوهای تبلیغاتی، سبب آلودگی بصری شده است. استفاده از اصول هنری در طراحی نماها و فضاهای شهری قزوین، میتواند در کاهش اغتشاش بصری و ایجاد آرامش روحی شهروندان تأثیر بسزایی داشته باشد. در پژوهش حاضر، استفاده از انواع هنر در فضاهای شهری قزوین مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق بصورت توصیفی-تحلیلی و با ابزار اسنادی و در بخش مطالعات میدانی، بصورت پیمایشی و با ابزار عکسبرداری بوده است. نتایج بدست آمده مشخص میسازد استفاده از هنر چه هنر اصیل ایرانی- اسلامی و چه هنرهای کلاسیک و مدرن، در مناظر شهری میتواند پاسخی برای رفع اغتشاشات بصری و گامی مؤثر در ایجاد آرامش روحی شهروندان تلقی شود.
واژههای کلیدی:منظر شهری، هنر منظر، آلودگی بصری، آرامش روحی شهروندان
-1 مقدمه
در عصر حاضر، زندگی شهری همراه با استفادهی وسیع از وسایل نوین ارتباطی سبب بروز مشکلات عصبی و ناآرامیهای روحی در افراد گردیده است. ارمغان مدرنیتهی شهری، رشد فزایندهی زندگی خودرو محور امروزی و آپارتمان نشینی است که سبب بروز تشویش-های گوناگون میشود و اغتشاشات بصری و فضاها و نماهای شهری آشفته بر این مشکلات دامن میزند. در این بین، ایجاد فضاهای مفرح آمیخته با هنر اصیل ایرانی- اسلامی یا هنر کلاسیک و مدرن و یا تلفیق هر دو، میتواند در زیبایی بصری و آرامش روحی ناظران تأثیر بسزایی داشته باشد.شهر قزوین به عنوان یکی از شهرهای تاریخی مهم ایران، با داشتن پیشینهی کهن و سابقهی سکونت دیرینه، مملو از آثار تاریخی، هنرها و صنایع دستی زیباست که شکوه آنها در معماری بناها و عمارات قدیمی شهر و در آثار هنرمندان جلوهگر است. بکار گیری هنر در منظر شهری قزوین و جذابیتهای بصری آن به نوعی در تقابل با آلودگی بصری برآمده و آرامش روحی خاصی را القا میکند. لذا این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤالات است که در فضاها، نماها و مناظر شهری قزوین از کدام یک از انواع گوناگون هنر استفاده شده است؟ و آیا منظر شهری کنونی در رفع اغتشاشات بصری و ایجاد آرامش روحی شهروندان کارایی داشته است؟
-2 سابقه و ضرورت
در کشور ما، در زمینهی نما، آشفتگی و اغتشاش بصری و عوامل مؤثر بر امنیت روانی شهروندان، تحقیقات متعددی صورت پذیرفته است که به ذکر چند نمونه اکتفا میشود:کریمی و همکاران، در سال 92، تأثیر خوانایی نما را در امنیت روانی شهروندان در دو محلهی سپه و کوثر قزوین مورد بررسی قرار داده و بر این عقیده هستند که امنیت روانی در میان ساکنان مناطق قدیمی قویتر و بیشتر است؛ زیرا از انسجام اجتماعی بالاتر، روابط نزدیکتر همسایگی و احساس تعلق به محیط برخوردار میباشند.[1] نقصان محمدی و دیگران در سال 92، تأثیر سیما و منظر شهری را در شهر یزد بررسی نموده و بر این باورند که ناپایداری نماهای شهری سبب ایجاد تأثیر منفی بر تصویر ذهنی شهروندان شده و این ناپایداری، فضاهای کثیف و در هم گرفته، آلودگی بصری ناشی از حضور افراد ناهنجار در جامعه و آلودگی چشمانداز و صوتی را دربرمیگیرد.
رعایت اصول پایداری در نماهای شهری موجب ایجاد تصویر ذهنی منسجم در شهروندان و شکلگیری سیمای شهری خوب می شود.[2]پناهی و همکاران در سال 91 ، به بررسی تضادهای فرهنگی میان شهرسازی سنتی که ریشه در فرهنگ بومی مردم دارد و شهرسازی مدرن و مسائل شهری جدید پرداختهاند و معتقدند این تضادهای فرهنگی، رفتاری و اجتماعی، عدم هماهنگیها و فقدان مدیریت صحیح در طراحی فضاهای شهری، آن را دچار آشفتگی کرده و به عاملی مخرب برای انسان شهرنشین و محیط اطرافش تبدیل کرده است.[3]کیقبادی و همکاران ، زیباییشناسی را به عنوان مؤلفهی کیفیت محیط مورد توجه قرار دادهاند.
به عقیدهی آنان شهرها باید علاوه بر نیازهای زیستی و مادی مردم، به نیازهای اجتماعی و روانی آنان هم پاسخ بدهند.[4]از نظر پورسیستانی و همکاران، یکی از عوامل مؤثر در شکل دادن به سیمای شهر، نمای بیرونی بناهای شهری است و اغتشاش بصری در سیمای شهر ایرانی، ناشی از تقلید کورکورانه از سبکهای متفاوت معماری میباشد.[5]همچنین تشکری و همکاران در سال 93، اغتشاش ادراکی فضاهای شهری را ناشی از عدم توجه به طراحی نما در حالت جزیی از یک کل و نه بصورت منفرد و برای عرض اندام مالکین، قلمداد نموده اند.[6]دلاکه و مؤمنیان در پژوهش خود در سال 93، مشخص کردهاند که آلودگی بصری سطح شهرها در دراز مدت سبب پریشانی ذهنی و بیماری روحی در انسان میشود. همچنین آلودگی بصری از عوامل کاهش بازده کاری در شهروندان میباشد و توجه به عوامل بصری توسط طراحان شهری را ضروری میدانند.[7]
و سرانجام، رضوانی و ضیابخش، به بررسی تأثیر روانشناسی رنگ بر پایداری نماهای شهری در منطقه پونک تهران پرداخته و بر این عقیدهاند که استفاده از چندین رنگ متضاد در یک نما باعث افزایش اغتشاش بصری و نابسامانیهای محیطی، موجب رفتاری نامناسب میشود؛ بنابراین باید به الگوهای زیباشناختی و رنگ نماهای ساختمان توجه کرد و لذا استفاده از روانشناسی رنگ به منظور افزایش سرزندگی و خوانایی در فضاهای شهری را امری مناسب می-دانند.[8]در تحقیق حاضر سعی بر آن است تا نقش بهکارگیری انواع هنر در منظر شهری و تأثیر آن بر آرامش روحی شهروندان در نماها و فضاهای شهری قزوین مورد بررسی و مداقه قرار گیرد. این پژوهش بر این فرض است که در منظر شهری قزوین از انواع هنر کلاسیک و مدرن استفاده شده و استفاده از هنر در منظر شهری قزوین تا حد نسبتاً مطلوب توانسته است موجب آرامش روحی شهروندان شود.
-3 چارچوب نظری:
-1-3 نما:
»نما« در لغت نامه دهخدا به معنای صورت ظاهری هر چیزی، آنچه که در معرض دید وبرابر چشم است،آنچه از بیرون سوی دیده می-شود، منظره خارجی بنا و عمارت، قسمت خارجی ساختمان و نماسازی، فن روسازی ساختمان و ساختن نمای عمارت است.درمعماری به پوسته بیرونی ساختمان»نما «میگویند.[7]نما جزء جدایی ناپذیر از بدنهی شهری است. نماها تعریف کننده فضای خیابان و یا میدان هستند و هر روز در محضر دیدگان هزاران بیننده قرار میگیرند.[5]بدنههای فضای شهری، عناصر عمودی محدودکنندهی فضا بوده که از سطوح عمود برهم و رؤیت پذیر احجام ساختمانی تشکیل میشوند و تصویری سه بعدی به ما ارائه میدهند. بدنههای شهری از طرفی محدود به زمین - خط زمین - و آسمان - خط بام - و از طرف دیگر توسط سطوح به فضای شهری مجاور خود محدود میگردند. این سطوح از بنا را »نما« مینامند.[9]
-2-3 نما و منظر شهری:
»نمای شهری« فصل مشترک معماری، شهرسازی و طراحی شهری است که ریشه در عوامل جغرافیایی، محیطی، فرهنگی و اجتماعی هر مکان داشته و رابطهی مستقیمی بین انسان، طبیعت و معماری برقرار می کند تا منجر به خلق یک اثر هنری گردد. منظر شهری نیز،هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمانها، خیابانهاو مکانهایی استکه محیطشهری را می سازند و هنرچگونگی برقراری ارتباطات بین اجزای مختلف سازنده کالبدشهر است.[7]
-3-3 آسایش بصری:
از نظر نگارنده، آسایش بصری مفهومی در مقابل اغتشاش بصری است. هر منظرهی چشم نواز و روح نواز که بتواند آسایش روحی پدید آورد، به طوری که بیننده با دیدن آن، در لحظه، آشفتگیهای ذهنی خود را فراموش کرده و به شعف و لذت آنی دست یابد، آسایش بصری را دربر دارد. نماهای شهری خوب، هماهنگ و هنری نتایجی از القای حس آرامش روانی و آسایش بصری را به دنبال دارند.شهرهمانند خانه باید کیفیات و ویژگیهایی برای تأمین آسایش، راحتی و امنیت باشد. همچنین باید محیطی گرم و صمیمی و دلپذیر باشد تا امکان زندگی مطلوب را فراهم سازد. میان انحرافات و ناهنجاریهای رفتاری با انواع آلودگیهای محیطی و بصری ارتباط زیادی وجود دارد. آلودگی رفتاری ملازم مکانی و زمانی آلودگیهای محیطی ”اعم از آلودگی بصری - هستند. در مقابل، آسایش بصری میتوان برای مکانهایی توصیف نمود که این مکانها به علت کمیت و کیفیت مطلوب اطلاعات و شرایطی که ارائه می دهند، به نحو سالمتر، ایمنتر و مطلوبتری مورد استفاده واقع شده و نظارت های رسمی و یا اجتماعی بالاتری را نیز از این حیث همراه.[7]
-4-3 عوامل مؤثر برآسایش بصری و پیامدهای آن:
تاریخ معماری شرح کوشش های بشری برای احداث بناهای زیباست تا به واسطهی آنها بتوان حس آرامش، امنیت و رضایتمندی را فراهم نمود .[3]شهر خوب از نظر سیما و منظر متأثر از الگوهای فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی ساکنان آن در ادوار مختلف است. بدیهی است عمق و غنای این باورها در زیبایی های بصری و اصالت سیما و منظر شهر متجلی میگردد. »رعایت اصول پایداری در نماهای شهری« سبب ایجاد تصویر ذهنی منسجم در شهروندان و شکلگیری سیمای شهری خوب میشود .[2] همچنین »امنیت روانی«به عنوان یکی از نیازهای اساسی شهروندان در ساختارهای شهری به شمار رفته و بهواسطه دربرگیری احساس آرامش و آسایش بصری از اهمیت ویژهای برای آنها برخوردار است.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، »تبلیغات شهری «و تصاویر موجود در خیابانها براساس اصول شهرسازی تنظیم شده و هر محله بر اساس بافت شهری، تبلیغات خاص خودرادارد.درحقیقت ساختمان سازی و به تبع آن تبلیغات محلههای شهری در این کشورها قاعدهمند است .[7] درحالیکه در کشور ما همخوانی تبلیغات با نماهای شهری کمتر مورد توجه قرار گرفته است.از نظر گوردن کالن1، مهمترین اهداف هنر، تأمین آسایش بصری در سایهی هنر معماری و هنر تناسبات است. به عقیدهی وی هنر تناسب، ایجاد نظم معقول میان تمام عناصری است که در ساخت محیط بهکار رفتهاند. مانند ساختمانها، درختان، طبیعت، آب، ترافیک و علایم تبلیغاتی که باید آنها را به گونهای مرتبط کرد که نمایش هنری به وقوع بپیوندد.[7] بنابراین »هنر تناسبات در اندازه-ها« باید مد نظر طراحان شهری قرار گیرد.
عامل مؤثر دیگر برای ایجاد آسایش بصری، »رنگ« است. رنگها می توانند به نوعی ابزار نمایش احساسات باشند و با بکارگیری هوشمندانهی آنها میتوان نوعی فضای سرزنده، پایدار و دارای هویت را در شهرهای خود ایجاد کرد.انتخاب هوشمندانهی رنگ در شهر میتواند اثر مثبتی در جهت افزایش تعادل و پایداری شهری گذارد. در نتیجه افزایش هویت شهری و خوانایی محیط، ایجاد سرزندگی و شادابی در فضاهای شهری قابل رؤیت میشود. نماهای ساختمانها یکی از عناصر سیمای رنگی شهر هستند. با توجه به روانشناسی رنگ، میتوان پایداری و ثبات در فضای شهری و نماهای مسکونی را افزایش داد.از دیدگاه روانشناسان، رنگها می توانند بر ادراک فرد از محیط اطراف و احساسات از جمله غم، ترس، شادی، امید و ... تأثیر بگذارند. به طور مثال استفاده از رنگ نارنجی باعث افزایش اشتها میشود.
رنگ بنفش در سطوح وسیع، حالت ترس را نشان میدهد و فضای زرد باعث افزایش کنجکاوی فرد میشود.با استفادهی هوشمندانهی رنگها در زندگی افراد و جوامع شهری میتوان از برخی از ناهنجاری و اختلالات رفتاری جلوگیری نمود و قدری از هویت و سرزندگی فراموش شده در شهرهای معاصر را بازیافت. استفاده از رنگ در منظر شهری، نیازمند بررسی کامل اعتقادات و باورها و ارزشهای آن جامعه است. زیرا مفاهیم رنگها و برداشت از رنگها در جوامع مختلف متفاوت است.[8]در نحوه استقرار بافتهای شهری، شکل و فرم فضاهای شهری هنر و »فعالیتهای هنری «نقش مهمی دارد. »هنر با ساخت و فیزیک شهر ارتباط دارد و بی توجهی به آن از×عوامل×مهم×ایجاد ناهنجاری دیداری در سطح شهرهاست.[7]
با استفاده از تکنیک کوین لینچ2 که »هماهنگسازی نماها«ست، میتوان از مصالح و رنگ در بخشهایی از یک محله استفاده کرد. برای مثال تزئینات تمامی جدارهها در هماهنگی با تیرهای چراغ برق، سطل زباله و نمای ساختمانها نیز متناسب و هماهنگ با آنها طراحی گردد .[10]روانشناسان محیطی به مطالعهی اثرات محلههای مختلف زندگی انسان مثل محلههای کمارتفاع و ویلایی، آپارتمانی، فقیرنشین و غیره بر پیدایش الگوهای رفتاری میپردازند. بنابراین وجود خط آسمان-های مغشوش و شلخته، قطعاً بر پیدایش الگوهای رفتاری ناهنجار و دید بصری آشفته دامن خواهد زد. »اثرات خصوصیات مختلف نماها بر روی رفتار« ، پژوهش بر روی تأثیرات انزوا و محیطهای یکنواخت و خسته کننده، ارگونومی یا مطالعهی جنبههای مختلف محیط نظیرگرما، نور و غیره در ارتباط با کارایی و بهرهوری، بخشی از روان-شناسی محیطی را تشکیل میدهد.
عامل دیگر که به دنبال تأمین آسایش روانی انسانهاست »اصل زیبایی« است و در جریان طراحی پایدار میتواند با ارتباط بیشتر انسانها با طبیعت و همچنین با رابطهی نزدیکتر انسانها با یکدیگر تأمین گردد و در دراز مدت با بهرهگیری از قدرت انعطاف و سازگاری، مفید واقع شود و با کاربریهای مختلف نیز همساز گردد .[9]اندیشه های معماری و طراحی خلاقانه و پویا نقشی کاربردی در جهت مقابله و کنترل بحرانهای شهری و احیای هویت شهرها دارد.[16] زیبایی شناسی شهری در بهبود کیفیت سطح زندگی جامعه شهری و توسعه مطلوب شهرها نقش مهمی دارد.[14]
-5-3 اغتشاش بصری و تأثیر آن بر شهروندان:
نمای ساختمانها به عنوان مهمترین عناصر مناظر شهری، میتوانند معرف هویت معماری و بیانگر فرهنگ مردم باشند[11] ولی امروزه معماری معاصر ایران دچار انقطاع فرهنگی و گسست از تجارب تاریخی و سنتهای ارزشمند فرهنگ خود شده و این مسئله در نماهای شهری نیز نمود یافته است .[12] علی رغم گسترش و توسعهی شهرها، سیمای آنها فاقد شخصیت شهری و مولد انواع بحرانها میباشد. شهر بدون هویت، قدرت خود را در هدایت ناخودآگاه جمعی شهروندان از دست داده[13] و وجود ناهمگونی در نمادهای شهری، نوعی بیهویتی در مؤلفههای فرهنگی - اجتماعی و عدم یکپارچگی در حوزه نماهای شهری را - خوانایی، نمایانی، ادراک ذهنی، تداوم و زیباشناسی بصری - بوجود آورده است.[14]
