بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت برنامهریزی در زندگی به اندازهای است که خداوند یک شب برنامهریزی را برتر از هزار سال میداند. برنامهریزی به معنای عام، شناخت وضعیت موجود و تدوین نقشه راه برای حرکت به سمت وضعیت مطلوب میباشد. قرآن کریم برنامهای آسمانی برای زندگی بشر است و باید نگاه کلی برنامهریزی را در آن جستجو نمود. در این برنامه، درک و شناخت ارزشها و رسالتها در سیاست-گذاری و برنامهریزیهای بلندمدت و کوتاهمدت بسیار با اهمیت است. این مطالعه به دنبال مفهوم راهبردی چشمانداز در قرآن میپردازد. بازخوانی سوره حمد و مطالعه تفاسیر مختلف و روایات، اهمیت تک تک واژگان این سوره را نشان دهند. از سوی دیگر هموزنی و همتایی همه قرآن و سوره حمد، نشان دهنده اهمیت این سوره است. چشمانداز یک برنامه راهبردی بهطور معمول شامل ساختار، موقعیت مطلوب، فرهنگ، محیط بیرونی و بسیاری موارد دیگر است که گاه در یک جمله یا یک پاراگراف بیان می-شود. این سوره تمامی مشخصات یک چشمانداز کامل در دارد.
واژههای کلیدی:قرآنکریم، برنامه راهبردی، ویژگیهای چشمانداز، ویژگیهای سوره حمد،
مقدمه
نگاه سیستمی به پدیدههای عالم، نشان میدهد که هر پدیدهای دارای یک محیط درون و بیرونی، محلی برای دریافت اثرات محیط بیرون و بروز وضعیت داخل یا ورودیها و خروجیهای خاص خود است. اگر معیاری برای سنجش عملکرد خروجی سیستم وجود نداشته باشد، هر خروجی و بروندادی ممکن است به نظر مطلوب باشد، درحالیکه اگر میزان و معیاری در دست باشد که مقدار خروجی سیستم با آن سنجیده شود، خواهیم دید که فاصلهها معنی و مفهوم مییابند. در اینجا عبارتهای زیارت جامعه کبیره1 و دعای امام سجاد - ع - در ماه شعبان2 معنا می-یابد، زیرا فاصله گرفتن از حق چه جلوتر بودن و چه عقبتر بودن، هر دو مردود است. خروجی سیستم باید به نقطه مطلوبی که از قبل تعریفشده است برسد - جایگاه نیکان / جایگاه بدکاران. - 3
حال سؤال این است که از چه مسیری باید حرکت کرد تا بدون انحراف به نقطه مطلوب دستیافت؟4 نقطه مطلوب و ایدهآل در اصطلاح راهبردی با مفاهیمی مشابه؛ چشمانداز، ایدهآل، هدف نهایی و غایی، آینده مطلوب، آرمان، سناریو و ... مشخص میشود .[1] سؤال دیگری که مطرح میشود این است که آیا هر سیستمی میتواند به ایدهآل و آینده مطلوب دست یابد. از منظر تعریف مهندسی کنترل سیستم، هر سیستمی که قابلکنترل و برنامهریزی باشد، میتواند در یک زمان محدود از هر نقطه دلخواه به هر نقطه مطلوب دیگر برسد. سیاستها و برنامههای مناسبی که ارزشهای حاکم بر سیستم را لحاظ نمایند میتواند برای نیل به هدف، سیستم را مدیریت نمایند.
آیا انسان بهعنوان برترین پدیده عالم خلقت5، که ازنظر سیستمی بسیار پیچیده و دارای ابعاد مختلف است، قابلکنترل و برنامه-ریزی است؟ در پاسخ باید به این نکته توجه نمود که انبیاء الهی، برترین معلمان و مربیان بشر در طول تاریخ بودهاند و هدف والای آنها تربیت انسان و آمادهسازی بستر مناسب رشد او و دستیابی انسان به نقطه مطلوب و جایگاه واقعی خویش است6، همانکهیوسف - ع - میفرماید خداوند جایگاهم را نیکوداشت.7 پس نقطه مطلوب او بهسوی همان پروردگار خویش است8 که فرمانروای مطلق و حاکم بر همهچیز است.9از سوی دیگر نقطه آغاز و شروع او، نیز مشخصشده است که چکیده و عصارهای از لجن و گل در قرارگاهی استوار آرام بودهاست.10
بهراستی نیکوترین آفریننده، سودمندترین آفرینش را ابداع کرده است.11 پس انسان یک سیستم پیچیده قابلکنترل و تربیت بوده و دارای نقطه شروع و سرانجام مطلوبی است که در جایجای قرآن و روایات به آن اشارهشده است.حال به این نکته میپردازیم که آیا پروردگار دانا، حکیم و خبیر در برنامه راهبردی خود برای بشر که همان قرآن کریم است، مفهوم راهبردی چشمانداز و آرمان را ترسیم نموده است؟ قبل از ورود به این بحث به نکاتی در مورد ویژگیهای چشمانداز از نگاه مدیریت راهبردی میپردازیم. چشمانداز هر برنامه راهبردی باید بهگونهای باشد که بسیار کوتاه، روان، ساده، قابلفهم و درک برای همه افراد ذینفع باشد.در بسیاری از سیستمها، چشمانداز را حتی در یک جمله بهگونهای رسا بیان میکنند که همه افراد آن را درک نموده و حتی در حافظه خود ثبت نمایند.
چشمانداز بهطور تلویحی چگونگی حرکت به سمت آینده مطلوب را نشان میدهد .[2] بهاین معنی که اگر سیستمی در مسیر برنامه راهبردی حرکت کند، موفقیت را کسب کرده و به چشمانداز ترسیمشده خواهد رسید. چشمانداز میگوید میخواهیم کجا باشیم و چهکاری انجام دهیم.[1]در نگاه دیگر، چشمانداز بهصورت مختصر مأموریت، ساختار، فرآیندها، سرمایهها، تعاملات، فرهنگ، پشتیبانی و مشروعیت بیرونی را شرح میدهد .[1] بهطور خلاصه مهمترین مفهوم در یک برنامه راهبردی، چشمانداز است. ترسیم چشمانداز دقیق می-تواند تمام برنامهها - بلندمدت، میانمدت و کوتاهمدت - ، سیاستها راهبردها و همه گامهای کوتاه در سیستم را بهطور منسجم در راستای هدف والای تعریفشده در چشمانداز قرار دهد. تکرار چشمانداز به صورتهای مختلف میتواند تحقق آن را نمایش دهدحتی آسانتر نماید.
در [3] چند نمونه از چشماندازهای مختلف سازمانهای موفق جهان را بیان نموده است. در سیستمها یا سازمانهای موفق، اگر تمام افراد ذینفع از همه برنامهها اطلاع نداشته باشند بهطورقطع و یقین از چشمانداز آن آگاهی کامل دارند، به آن میاندیشند و سعی در تحقق آن، حتی بیرون سازمان یا سیستم دارند.همانطور که اشاره شد، قرآن برنامه راهبردی و راهبردی زندگی و رشد بشر از تولد تا مرگ است. بهطور حتم این برنامه فراتر از فهم بشر برای تحقق آرمانها و ایدهآلهای او نازلشده است. مسلمانان جهان بیشک با قرآن آشنا هستند، همه مسلمانان نماز می-خوانند، همه سوره حمد را در نماز قرائت میکنند. آیا سوره فاتحهالکتاب همان چشمانداز برنامه راهبردی زندگی انسان است؟ آیا ایدهآلها، آرمانها، ساختار، فرآیندها، نقطه مطلوب را بهسادگی، روانی و کوتاه و قابلفهم همگام بیان مینماید؟ در این مقاله ضمن بررسی دیدگاههای مختلف راهبردی، تفاسیر مختلف قرآن، به بررسی این نظریه پرداخته میشود.
اهمیت برنامهریزی از نگاه قرآن
قرآن کریم میفرماید شب قدر، شب برنامهریزی و اندازهگیری است و از هزار ماه برتر است12 و خدا هر چیزی را بهاندازه و با برنامه آفریده است.13 اگر فرض کنیم برنامهریزی معادل سنجش و اندازهگیری است. به این مفهوم که آنچه قابلاندازهگیری باشدقابلبرنامهریزیو کنترل است. خداوند مقدّر ومدبّر است در عین اینکه قادر است، به این مفهوم که میتواند و میسنجد. پس خداوند برنامهریزی و تقدیر نماید. در شب قدر فرشتگان و روح بر امام زمان - عج - نازل میشوند و برنامه جهان و جهانیان راسنجیده و برنامهریزی و امضاء مینمایند.14یکی دیگر از صفات خداوند باریتعالیمدبّر الامور است، تدبیر همه امور به دست او انجام میشود. گاهی خداوند همه کارها را تدبیر میکند15 و در چائی تدبیر امور در دست فرشتگان است، سوگند به فرشتگانی که - به اذن خدا امور آفرینش را - تدبیر می-کنند.[4]
16 پس خداوند برای پدیدههای این عالم از آسمانها و زمین، روز و شب تا تمام موجودات دیگر تدبیر و برنامهریزی دارد. توانایی و قدرت انجام برنامه را دارد و میتواند آن را اندازهگیری نماید. پس بالطبع اشرف موجودات عالم و خلیفه خدا در زمین نیز از این سنت الهی دور نیست و برنامهای کامل برای رشد و تعالی او تدوینشده است، خداوند او را اختیار داده که برنامه را اجرا نماید و قادر است در صورت اجرا و یا خلاف آن، انسان را ارزشگذاری نموده و جزا و پاداش دهد.مسلمانان معتقدند که این برنامه همان قرآن کریم است که از سوی پروردگار بر قلب نازنین نبی اکرم - ص - نازلشده است و بنا برشاهدی که ما قرآن را نازل کردیم و یقیناً نگهبان آن - ازتحریف و زوال - هستیم17، هیچ تحریف و انحرافی بر آن وارد نمیشود.
از نگاه دیگر در سطوح برنامهریزی، تمام برنامهها زیرمجموعه برنامه راهبردی یا راهبردی هستند. به این معنی که اگر برنامه روزانه، کوتاهمدت، عملیاتی و یا بلندمدتی تدوین گردد، باید بر اساس نگاه به راهبرد و سیاست ارائهشده در برنامه راهبردی باشد، در غیر این صورت از چشمانداز فاصله گرفته و هرلحظه دورتر خواهد شد. پس قرآن یک برنامه راهبردی است.این برنامه، راهبردهای کلان سعادت و رشد بشر را تدوین نموده و برای هر عصر و زمانی قابلاستفاده و پیادهسازی است. همچنان که یکی از ویژگیهای برنامه راهبردی عدم وابستگی به زمان است. همانطور که در مقدمه اشاره شد، اگر سیستمی قابلکنترل باشدمیتوان آن را از هر نقطه دلخواهی به هر نقطه مطلوب دیگر رساند بهشرط آنکه قدرت کنترل قابل تنظیم و بینهایت باشد. لذا اگر کسی بخواهد یکشبه ره صدساله را طی کند، ازنظر علمی قابل انجام و شدنی است بهشرط آنکه قدرت کنترلی نامحدود داشته باشد.
ویژگیهای چشمانداز در برنامه راهبردی
تعاریف مختلف و متنوعی برای یک برنامه راهبردی مطرحشده است. ازجمله اینکه برنامه راهبردی، شیوه تفکر، عمل و یادگیری است، منعطف و عملی است، راهنمایی برای تصمیمگیری و تخصیص منابع است، شفاف ساز است، درباره محیط، چالشها، اهداف و چشمانداز سازمان بحث مینماید و درنهایت راهبردهای کلان را مشخص مینماید .[2]در یک برنامه راهبردی چشمانداز، ارزشها، رسالت، چالشهای درونی و بیرونی، نقاط قوت و ضعف معیارهای ارزیابی و روشهای بهبود برنامهها، راهبردهای کلان و مفاهیم مختلف دیگر به چشم میخورد. چشمانداز18 تصویری از سیستم و آینده و آرمان آن و باعث ایجاد انگیزش در مجموعه ذینفعان است .[4]
در این مرجع سعی شده است برنامه راهبردی بهصورت مراحل مختلف دستهبندی و در هر یک نکات مختلف استخراجشده از قرآن، تفاسیر و روایات بحث و بررسی گردد.در این مقاله سعی داریم روی مهمترین موضوع یک برنامه راهبردی که همان چشمانداز است بحث بیشتری انجام دهیم و با بررسی اولین سوره قرآن کریم، چشمانداز برنامه راهبردی بشر برای تمام دوران و قومیتهای مختلف را بررسی و خصوصیتهای آن را موردبحث قرار دهیم. قرآن نمونه کاملی از یک برنامه راهبردی است که به زیبایی از ابتدا تا انتهای کار را بیان نموده و با نمونههای کاربردی و عملی در قصص گذشتگان و عبرتهای گوناگون نتیجه پیادهسازی و عدم رعایت آن را نشان داده است.
ویژگیهای سوره حمد
فرض ما در این مقاله وجود چشماندازی روشن در قرآن کریم، این برنامه کامل راهبردی برای رشد و تکامل بشر است و آن چشمانداز آیات مبارک سوره فاتحه، حمد، سبعالمثانی و ... است. در این سوره، ساختارهای دین، چگونگی حرکت به سمت آینده،
