بخشی از مقاله
چکیده
شعر عاشورایی گونهای از شعر آئینی و بخشی از ادبیات پایداری است که با قدمتی هزار ساله در پیکره ادب پارسی جای گرفته و بهعنوان یک رسانه ایدئولوژیک، کارآمد و پویا ازسویکبسان علت مُعّدِه بسیاری از جنبشهای حقطلبانه و عدالتخواهانه نقشآفرینی نمود و از دیگرسو متاثر از افکار، جریانها و رخدادها، سویهها و جهتهایی گوناگون در قلمرو معنی و محتوی یافته است. مقاله پیشارو با عنوان »جهتگیری محتوایی اشعار عاشورایی« پژوهشی نظری است که بهصورت »تحلیلی- توصیفی« سامان یافته است. فراخی دامنه شعر عاشورایی در گستره ادبیات پارسی و نیز فراوانی شاعران عاشورایی که در این پهنه طبع آزمایی نمودهاند و نیز گنجایی مقاله سبب گردیده است که نتوان به اشعار همه شاعران عاشورایی استشهاد نمود. لذا پژوهشگر به هدف کشف جهتگیریهای محتوایی شعر عاشورایی، بهطور گزینشی اشعار شاعران عاشورایی را مورد مطالعه و کاوش قرار داده و به این نتیجه رسیده است که شعر عاشورایی در طول تاریخ خود سه جهتگیری سوگوارانه، عرفانی و اصلاحی را یافته است. در این باره، جنبش مشروطیت، انقلاب اسلامی و بهویژه دفاع مقدس در پیدایی جهتگیری اصلاحی- - انقلابی - تأثیر تعیینکنندهای داشته است.
کلیدواژهها: ادبیات آیینی، شعر عاشورایی، امام حسین - ع - ، سوگ، عرفان، اصلاح.
مقدمه
بی تردید شعر در میان دیگر مصادیق و جلوههای هنر جایگاهی ممتاز و برجسته دارد کمتر کسی را میتوان یافت که در مواجهه با شعر دستکم در سطح ابتدائیِ احساس و تأثر، متأثر نگردد تا چه رسد که بدانیم شعر بسان کیمیائی است که مس وجود بسیاری را به زرِ ناب تبدیل مینماید. بخشی از این امتیاز به چیستی و ماهیت مرموز شعر که برون داد عرقیزیِ روحِ آدمی و پژواک انفجارِ ساکتِ عاطفه بردیواره لطیف و تو در توی خیال و سرانجام، نمودِ به رقص آمدن واژگان چالاک و بی قرار در پهنه فراخ زبان است، بر می گردد و بخش دیگر بر خاسته از کار کرد جادویی و بی مانند این پدیده سحرآمیز زبانی در عرصه زندگی انسان است از این رو وجود این جلوه تابناک از هنر در قاموس اندیشه و فرهنگ آنچنان ضروری و کارا است که به تعبیر علامه محمدرضا
حکیمی، »هر فکر و فرهنگی که زبان شعر را به کار نگیرد در حق خود کوتاهی عظیم کرده است.« - حکیمی، - 23 :1368 مطالعه تاریخ اسلام به روشنی نشان می دهد که شعر نقش مهمی در تبلیغ آموزه های دینی و دفاع از آن داشته است از دیگرسو مرزبندی قرآن کریم و دفاع از شاعران متعهد، پشتیبانی پیامبر اسلام - ص - و دیگر پیشوایان اسلام که در جای خود از سوی محققان مورد بررسی قرار گرفته است زمینه پیدایی نوعی شعر گردید که در تاریخ ادبیات از آن به شعر آئینی تعبیر میشود. شعر عاشورائی گونه ای از شعر آئینی و ادبیات پایداری است که پس از قیام خونین سیدآلشهداء، حسین بن علی - ع - بهعنوان یک رسانه متعهد با رسالت زینبی یعنی رسالت پیامرسانی در تاریخ تشیع تکوّن یافته است.
یک بررسی اجمالی و کوتاه به روشنی نشان می دهد که از دیر باز جامعه شیعی پیام عاشورا را به ویژه در روز ها و ماههای یاد کرد و پاسداشت قیام امام حسین - ع - بیشتر از طریق شعر شنیده است. مرثیه خوانان، خطیبان، تعزیه گردانان و دیگرانی که به نوعی در این عرصه گام می زنند، همگی از شعر در پیام رسانی مدد می جویند لیکن این نوع از شعر آئینی با همه اهمیت و فراگیری و دامن گستری اش به نظر می رسد کمتر مورد ژرف کاوی قرار گرفته است البته ناسپاسی است اگر کوشش های پژوهشگران را د رباره این موضوع مبارک با دیده کاستینگر مورد ارزیابی قرار دهیم ولی باید اعتراف نمود که در اینباره هنوز هزار بادهخنوردها در بُنِ تاک است.
از این رو با احساس خلاء یاد شده، شعر عاشورائی با رویکرد شناخت جهتگیریهای محتوایی، موضوع مقاله پیشارو قرار گرفت تا از رهگذر بررسیمحتوایی شعر عاشورایی که به صورت مدوّن یا پراکنده در پیکره شعر آئینی در ادب پارسی موجود است، جهتگیری آن تعیین گردد. مسلم است انبوهی این نوع شعر از یکسو و گنجایی مقاله از دیگر سو فرصت استقراء تامّ را از پژوهشگر می ستاند بدین خاطر بازخوانی مجموعههای مشهور و نیز غیرمشهور اعم از متقدم و متأخر که میتوانست رهیافتی در راستای موضوع مقاله داشته باشد، به قدر میسور مورد نظر قرار گرفت.
پیشینه شعر عاشورائی و تطوّر تاریخی آن در ادب پارسی
با توجه به پیشینه تاریخی ظهور، گسترش و شرایط سیاسی اجتماعی شیعه در ایران اولین شاعر عاشورایی را باید کسایی مروزی شاعر قرن چهارم هجری دانست البته این بدان معنی نیست که از واقعه عاشورا تا آن زمان هیچ شاعری در ایران شعر عاشورایی نسرود بلکه شرایط حاکم بر آن دوران و نیز سوگیری ارادی یا غیر ارادی برخی مورخان چنین وضعیتی را رقم زده است. دکتر ذبیح االله صفا قدیمی ترین مراثی مذهبی شیعی را متعلق به قوامی رازی شاعر نیمه اول قرن ششم می داند - صفا، :1373 ج /2 . - 697با به قدرت رسیدن ال بویه زمینه برای شکوفایی و رواج شعر شیعی فراهم آمد زیرا یکی از شخصیتهای سیاسی این خاندان یعنی سلطان معزالدوله با تعطیل کردن روز عاشورا زمینه را برای رشد و شکوفایی شعر عاشورایی فراهم آورد البته این مطلب در سرزمین عراق بیشتر از ایران مصداق داشته است.
قابل ذکر است که با گسترش سیاست ضدشیعی از نیمه قرن پنجم تا قرن هفتم هجری شعر عاشورایی فرصت رشد نیافت ولکن »میتوان گفت از اواخر دوره سلجوقیان که شیعیان آزادی عمل نسبی یافتند زمینههای اجتماعی به ویژه از طریق منقبت خوانی برای گسترش شعر عاشورایی فراهم آمد.« - امامی، - 60 :1369قرن ها ی ششم تا هشتم هجری را باید دوران تجربه های تازه در قلمرو شعر عاشورایی به شمار آورد از مشاهیر شعرای عاشورایی در قرن ششم قوامی رازی، سنایی غزنوی، انوری ابیوردی، جمال الدین عبدالرزاق و ظهیر فاریابی می باشند. با نیرومند شدن مذهب تشیع در قرن هفتم و هشتم هجری و مذهب غالب شدن آن در ایران زمینه یاد شده تقویت گشت تا آنجا که پس از حمله مغول و فرو کاستن از تعصبات مذهبی حتی بسیاری از شعرای اهل سنت در مدح اهل بیت و ائمه - ع - به سرودن شعر پرداختند.
سیف فرغانی، اوحدی مراغه ای، سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی و ابن یمین فریومدی از شعرای برجسته این دوره اند که تجربه های مهمی از شعر عاشورایی را از خود به یادگار گذاشتند. عطار نیشابوری، مولوی، کمال اسماعیل اصفهانی نیز در این باره طبع آزمایی نمودهاند.»پس از استقرار صفویان و رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران یعنی قرن دهم هجری به بعد شعر عاشورایی در ایران رونق روز افزون گرفت در این دوره کمتر شاعری را می توان یافت که قصیده یا ترکیب بند یا ترجیع بندی در ستایش پیامبر اسلام و امامان شیعه - ع - نسروده باشد. محتشم کاشانی را می توان مظهر مرثیه سرایی در این دوره دانست وی دوازده بند معروف خود را به اقتفای هفت بند حسن کاشی سرود« - کرمی، » - 24 :1389البته در این دوران شعر عاشورایی به سبک هندی نیز سروده شد چنانکه در قصاید فاخر صائب تبریزی موجود است.« - همان، - 25
از نیمهی قرن دوازدهم که روزگار قاجار آغاز میشود یکی از ادوار مهم شعر عاشورایی رقم خورد حوادث و اتفاقاتی که در این دوره به وقوع پیوست اگر چه در زندگی اجتماعی و اقتصادی ایرانیان آثار زیانبار فراوانی بر جای گذاشت اما از آنجا که این حوادث مسیر شعر و ادب فارسی را دگرگون ساخت و فضای شعر فارسی را از محدودهی دربار و طبقات خاص خارج کرد شایستهی توجه است در این عصر که صبغهای کاملاً مذهبی داشت رویکردی محسوس به ارزشهای عاشورایی دیده میشود تغییرات چشمگیری که در اندیشهی شاعران این دوره پدید آمد موجب تغییر در ساخت و سبک ادبی این زمان و نیز موجب تغییر اساسی در فضای شعر آئینی از جمله شعر عاشورایی شده است.»با اتصال این دوران به دوره مشروطیت، شعر عاشورائی نیز وارد مرحله جدیدی شد بدین معنی که ساختار شعر عاشورائی تحت تاثیر شعر مشروطیت و شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به وجود آمده، متحول گردید.
و این تحول قابل توجه را در حوزه زبان،فضای شعر و نیز محتوی و رویکرد جدی به مفاهیم ارزشی تجربه نمود. شعر عاشورایی در این دوره از قالب ماتمی و احساسی بیرون آمد و اندک اندک زمینه برای ظهور نوآوری در ادبیات عاشورایی فراهم شد« - مجاهدی، . - 127 :1379عواملی مانند روح ستم ستیزی، غیرت دینی، آزادی خواهی، عدالت طلبی، مبارزه با ظلم که زمینه خیزش ملت ایران و پیدایش جریان مشروطه را فراهم نمود، به رشد و شکوفایی و تطور شعر عاشورائی کمک شایانی کرد. در همین دوران بود که زمینه جهتگیریها و قرائتهای نو از شعر عاشورائی پدید آمد. در بخش بعدی مقاله در این باره به تفصیل سخن به میان خواهد آمد.
اشعار عاشورایی از زمان مشروطه به بعد پایگاهی قوی و سترگ در نزد مردم یافت و با پیروزی انقلاب اسلامی به صورت جریانی قوی در صحنه ی ادبیات معاصر نقش آفرینی نمود. افسری کرمانی که شعر عاشورایی را به دو دوره قبل از انقلاب اسلامی و بعد از آن تقسیم کرد در این باره می نویسد: »در دوره قبل از انقلاب اسلامی ایران مراثی عاشورایی به عنوان ابزار در خدمت انقلاب قرار گرفت و شاعران با تأثیرپذیری از حال و هوای اجتماعی آن دوران و پیوند زدن آن به حماسه عاشوراء آثاری بس شگرف آفریدند و بسیاری از آنان، تلفیق غزل و حماسه را دستمایه کار خود قرار دادند پس از انقلاب اسلامی ایران نیز فصل نوینی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران آغاز شد شاعران در رستاخیز ادبیات پس از انقلاب برای باز آفرینی روح امت سلحشور به پا خاستند و با الهام از حماسههای عاشورای خونین سال 61 هجری و نیز حماسههایی که ملت قهرمان ایران در مقابله با نظام استبدادی و وابسته پهلوی آفرید، چکامهها ساختند« - افسری کرمانی، . - 164 :1371
علاوه بر این با حمله رژیم متجاوز صدام به ایران اسلامی و شکلگیری جریان دفاع مقدس، شعر عاشورایی فرصت تازه ای برای نقش آفرینی و شکوفایی یافت آنچه که بیش از همه در پدید آوردن این فرصت تازه تاثیر داشت وجود بارگاه شهیدان کربلا در کشور مهاجم و متجاوز بوده است. فرصتی که گویی فاصله بیش از هزار ساله را از میان برداشت و فضای انقلابی ایران را به عاشورا و حماسه های آن پیوند زد و خود دست مایهای ارزشمند و اثر بخش برای شاعران عاشورایی گشت. شاعران متعهد دفاع مقدس و شعر مقاومت، مفاهیم ارزشی را در وجود قهرمانان تبلور یافته میدیدند و برای تصویرسازی رشادتهای آنان از صحنه به صحنه عاشورا مدد میجستند.
جهتگیری محتوایی شعر عاشورایی
بدیهی است که شعر به عنوان یکی از مظاهر هنر انسانی در عین تأثیرگذاری ژرف و تحول زا بر افکار و اندیشه ها و رفتارها، خود نیز تحت تأثیر رخدادهای سیاسی، اجتماعی، اعتقادی و فرهنگی متحول میگردد و این تحول در همه ابعاد شعر اعم از سبک و نوع و محتوا امکان حدوث و ظهور دارد. قاعده مذکور در مورد شعرعاشورایی نیز صادق است. این گونه از ادب آیینی و پایداری که از سده ی چهارم هجری به صورت مکتوب در قلمرو زبان فارسی زاده شده تا قرن نهم به موفقیت خاصی دست نیافت و در همان مراحل آغازین خود باقیماند. گرچه شاعران بزرگ در طول این پنج قرن کوشیدهاند تا با خلق آثار شعری خود در گسترش و نشر فرهنگ عاشورا ایفای نقش نمایند لکن تا ظهور محتشم کاشانی اثر منظوم مهمی در اینباره بهثبت نرسیدهاست.
قیام مشروطه و به دنبال آن نهضت بازگشت ادبی را باید گرانیگاه تحول و تطور شعرعاشورایی محسوب نمود. اکرم کرمی در این باره می نویسد: »دوره قاجاریه را باید دوران شکوه شعر عاشورایی دانست. در این دوره شاخههای مرثیههای مذهبی بال و پر گرفتند و خودشان را نشان دادند. نوحه به عنوان شاخه ای از درخت تنومند مرثیه های مذهبی در این دوران شکوفا شد و در اثر شاعر بزرگ عصر قاجار، یغمای جندقی، درخشید.« - کرمی، - 26 :1389محمد علی مجاهدی عوامل تأثیرگذار در تطور تدریجی شعر عاشورایی را به ویژه از عصر مشروطه به بعد به دو دسته کلی تقسیم کرد. از نظر وی آن دو دسته عبارتند از:
.1» عوامل دخیل در دگرگونیهای بیرونی و ساختاری شعرعاشورایی.
.2 عوامل دخیل در دگرگونیهای درونی و محتوایی شعر عاشورایی.« - مجاهدی، - 112 :1379 با توجه به اینکه مأموریت این مقاله کاوش در حوزه ی محتوایی شعر عاشورایی است بنابراین بررسی دگرگونی های سبکی وساختاری شعر عاشورایی را به دیگر پژوهشگران وامی گذاریم و سخن را در مورد دگرگونی های درونی و محتوایی شعرعاشورایی پی میگیریم. به نظر میرسد دگرگونیهای یادشده دست کم متأثر از دو عامل مهم است.
عامل نخست: قدرت تأثیر قیام حسینی بر افکار و اندیشهها.
