مقاله شهر؛ کالبدی واحد ، محتوایی میان‌رشته‌ای

بخشی از مقاله

چکیده:

شهر، بستر و کالبدی است واحد که البته مفاهیم، تعاریف و محتوای متفاوتی از جانب صاحب نظران علوم مختلف دارد. این تنوع و نگاه های مختلف به شهر، بیان گر بعد فراکالبدی و گستردگی ابعاد و زمینه های گوناگونی است که تحت پوشش شهر قرار گرفته اند. این مقاله بر آن است تا نظر و دیدگاه طیف گسترده ای از علوم را نسبت به شهر بررسی کند. روش انجام مقاله اسنادی و کتابخانه ای و واکاوی و تحلیل دیدگاه های علوم مورد بررسی در باب شهر بوده است. یافته های این مقاله منتج به تقسیم بندی های مختلفی در بین علوم مورد بررسی گردید.

برخی علوم مانند معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، عمران دارای تعابیر مشابه نسبت به شهر هستند که این امر بیان گر زمینه های مشترک و همپوشانی موضوعی بین آن رشته هاست. برخی دیگر از علوم دارای نوعی تضاد و عدم درک مشترک نسبت به شهرند. به نحوی که شاعران چهره ای منفور و بیگانه از شهر را به تصویر می کشند اما شهر از دیدگاه علم جغرافیای شهری مظهر پیشرفت و سعادت بشر معرفی می شود. به علاوه در دسته ای از علوم تاکید بر جنبه های فیزیکی و کالبدی شهر است مانند علوم عمران، معماری، سیبرنتیک، شهرسازی و... . و در دسته ای دیگر توجه بر بعد محتوایی و فراکالبدی است مانند شهر از نگاه شاعران، جامعه شناسی شهری، روانشناسی محیطی و... .

.1  مقدمه

شهر کالبدیست که در ظاهر به چشم همگان یکسان می نماید و به مثابه ی بستری است که انسان ها و انواع کاربری های متعدد را در خود جای داده است اما واقعیت این است که شهر را مفهومیست فراتر از آنچه که مشاهده می گردد. چرا که "شهر نظامی بسیار پیچیده و باز است، که نیروهای متفاوت و در هم تنیده با تاثیرات متقابل به صورت همزمان به آن شکل می دهند. این نیروها که از شهری به شهر دیگر متفاوت اند متاثر از عوامل اجتماعی و فرهنگی جوامع می باشند" - مقتدری اصفهانی،1389 ،. - 94

این نظام پیچیده موجب ارتباط پیدا نمودن و درگیر شدن سایر علوم با شهر می گردد و بالتبع ماهیتی میان رشته ای را برای شهر به وجود می آورد. حال با توجه به این که هنوز هم تعریف جامع و مانعی که بتواند شهر را معرفی نماید و مورد توافق همگان باشد ارائه نگردیده است. مطمئنا تاکید و توجه بر ماهیت میان رشته ای شهر و بهره گیری از نظرات، تاکیدات و دیدگاه های علوم مختلف که از زمینه های فکری آن علم خاص سرچشمه گرفته است؛ می تواند ابعاد و زوایای مختلفی از شهر را نمایان سازد و کمک شایانی به دست یابی به تعریف جامع و همه جانبه نگر را فراهم می آورد.

جهت بررسی این مساله مقاله ی حاضر در جست و جوی شناسایی این تعابیر در طیف گسترده ای از علوم و استخراج نکات کلیدی، تشابهات و تمایزات بین علوم مختلف بوده است. علوم مورد بررسی که از حوزه های مختلف به عنوان جامعه ی هدف انتخاب گردیدند؛ شامل علم جغرافیا، جامعه شناسی، معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، روانشناسی محیطی، عمران، تاریخ، اقتصاد، بیولوژی، سیبرنتیک، هنر شعر، سیاست، اقتصاد سیاسی بوده است.

چرا که زمینه ها و پایه های متفاوت علوم فوق یقینا تعابیر و دیدگاه های متفاوتی را نسبت به شهر به دنبال خواهد داشت؛ به عنوان مثال وقتی که علم عمران شهر را منشا تولید و منحصرا محل سود آوری می داند و علم معماری شهر را به عنوان مکانی که باید در آن افراشتن و آراستن بنا و ساختمان ها پرداخت می بینند؛ روانشناسی محیطی پا از کالبد فراتر می نهد و در پی بررسی و تحلیل رفتار انسان در رابطه با سکونت گاه ها یا محیط کالبدی می باشد. و یا زمانی که مدیریت شهری در جست و جوی دست یابی به حقوق و قوانین شهری و حرکت بر اساس ضوابط و مقررات شهرسازیست، سیبرنتیک در شهرها دیدی ترکیبی و جامع را پیشنهاد می نماید.

همچنین است هفتمین کنفرانس الگوی اسالمی اریانی پیشرفت؛ از الگوی پاهی هب سوی الگوی اسالمی اریانی پیشرفت؛ نوزدهم و بیستم اردتشهبی ماه7931
زمانی که جغرافیا شهرها را مکان پویایی، حرکت، تعامل و سرزندگی معرفی می نماید و علم و هنر شعر و شاعران را به عنوان نمایندگان آن، از زشتی ها، بی عدالتی ها و پلشتی ها و سیمانی شده شهرها ناله ها سر می دهند و... . این مقاله در ابتدا به مفهوم شناسی شهر و ارائه ی تعریفی نو از شهر و سپس بررسی و مقایسه ی نظریات علوم مختلفی از شاخه های علوم بشری، به بیان تشابهات و تمایزات بین علوم مختلف در مورد مفهوم شهر پرداخته است.

.2  پیشینه ی تحقیق

اگر چه پرداختن به ابعاد و زوایای مختلف شهر همواره مورد توجه پژوهشگرانی از علوم مختلف به خصوص کارشناسان و برنامه ریزان امور شهری بوده است؛ اما توجه به ماهیت میان رشته ای شهر کمتر مورد توجه قرار گرفته است که در ادامه سعی می شود به برخی از مهم ترین مقالات و پژوهش های صورت گرفته در این زمینه اشاره گردد.

لایت1 و همکارانش در مقاله ی خود تحت عنوان "توسعه پایدار و نوآوری در یک شهر جهانی: طراحی میان رشته ای برای سائو پائولو، برزیل" مطالعه ی خود را به عنوان یک شهر جهانی با جمعیت18میلیون نفر، انجام داد. لایت و همکارانش پروژه های نوآورانه برای توسعه پایدار مجدد از یک میدان راه آهن قهوه ای در بخش مرکزی شهرستان با چگالی بالا را به عنوان فرصتی برای تحولات ارضی و اجتماعی مثبت به چالش کشیدند.

آن ها نتایج پایان این استودیو سمینار میان رشته ای را بسیار مثبت ارزیابی کردند. چرا که آن ها در یک موقعیت کاملا جدید در یک شهر متراکم به نام سائوپائولو قرار گرفته بودند که این موقعیت پیچیده سبب گردید تا آن ها از رویکردهای چند سطحی استفاده کنند و این فرایند منجر به آموزش همراه با اجرا گردید و همچنین زمینه را برای مطالعه ی جاده های حرفه ای جدید برای علاقه مندان در توسعه ی بین المللی باز نمود 92-88 - ،2005،Felix ،del Rio ،. - Leite ریاضی در مقاله ای تحت عنوان"شهر؛ پدید های میان رشته ای" معتقد است در میان پدیده هایی که میان رشته ای بودن آنها، آشکار و روشن است، پدیده شهر می باشد که حداقل سه رشته مهم جغرافیا، علوم اجتماعی و معماری در حوزه ی علوم و معرفت به تبیین و بررسی این پدیده، به نحو مرتبط و نه مستقل، پرداخته اند.

در گذر زمان هریک از این رشته ها با مراجعه و استفاده از نظم دانشی یکدیگرعملاً نوعی رویکرد میان رشته ای به مسائل خود اتخاذ کرده اند و آنچه پرداختن به موضوع میان رشتگی شهر را ضروری می سازد گستردگی ابعاد آن است. توجه پدیدارشناسان، اقتصاددانان، متخصصان مطالعات فرهنگی، صاحب نظران محیط زیست، مهندسان راه و ساختمان، اصحاب قدرت و نظریه پردازان اندیشه سیاسی و... به شهر موضوعی است که نمی توان به سادگی از آن صرف نظر کرد. در این مقاله، به پنج بعد برجسته و آشکار فضا، رسانه، سیاست، اقتصاد، فرهنگ پرداخته شده است - ریاضی،1392 ،. - 101

ایراندوست در مقاله ی خود تحت عنوان "درآمدی بر ماهیت میان رشته ای جغرافیای شهری و برنامه ریزی شهری" معتقد است: جغرافیا از پیشتازان عرصه آموزش و پژوهش در زمینه امور شهری به شمار میآید. اگرچه تاریخ علم جغرافیا با تاریخ زندگی بشر بر روی کره خاکی و شناخت انسان از محیط پیرامون خود آغاز میشود اما جغرافیای شهری با سابقهای کوتاه - در مقایسه با سایر شاخههای جغرافیا - بسیار سریع به یکی از رشتههای پرکاربرد علمی در سطح جهان بدل شد.

همزمان، رشته برنامهریزی شهری تکوین و تکامل خود را آغاز کرد و ابتدا در غرب و سپس در کشورهای در حال توسعه جایگاه خود را در دانشگاه و عرصههای تخصصی باز کرد. غالباً این توافق وجود دارد که جغرافیا شهری و برنامهریزی شهری هر دو از علوم جدید هستند و ماهیتی میان رشتهای دارند و پیوندهای مشخص و روشنی در روند تکاملی خود دارند.

جغرافیای شهری در حالی که ماهیتی میانرشتهای دارد، به جزئی از رشته جدید برنامهریزی شهری بدل شده است و برنامهریزی شهری با بهرهگیری از علم جغرافیا و سایر علوم شهری یک نظم میانرشتهای جدید را جهت کاربردی کردن و مدیریت تلفیق علوم موجود در راستای حل مسائل و مشکلات شهری بنیان گذاشت - ایراندوست،1391 ،. - 1

جهان بین در مقاله ای تحت عنوان "مفهوم ماهیت شهر و معرفی شاخص ها و معیارهای سنجش آن در دوران معاصر" معتقد است از آن جا که هر گونه تصمیم سازی درباره ی و ضعیت، مستلزم شناخت درست آن وضعیت است و عمیق ترین لایه ی شناخت هر پدیدار، شناخت وجود آن پدیدار است، با توجه به بحران هایی که در حال حاضر گریبان گیر شهر در ایران معاصر است، تلاش می کند برای شناخت دقیق وضعیت شهر ایرانی تعریفی دقیق از ماهیت شهر مبتنی بر آگاهی هستی شناسیک از مبحث وجود ارایه نماید. همچنین وی بر اساس مطالعات خود تعاریف موجود درباره ی شهر و عناصر ماهوی آن را شامل: عددی، تاریخی، حقوقی، جغرافیایی، در برابر روستا و انسان مدار معرفی می نماید - جهان بین،15،. - 20-1388

.3 مفهوم شناسی شهر

چنانچه بخواهیم از فضای شهری تعریفی صرفا کالبدی ارائه دهیم، کلیه مکان های مابین ساختمان های شهری را می توان فضاهای شهری قلمداد کرد. اما دو عنصر ارتباطات و زیبایی شناسی ما را از اطلاق تعریف مذکور باز می دارد. بنابراین فضای شهری فضای مابین ساختمان های شهری است و دارای ویژگی های زیبایی شناختی و محل بروز و نمود تعاملات اجتماعی شهروندان است - طاهرخانی،. - 89:1381 هم چنین کوین لینچ - 1972 - 1 اعتقاد دارد فضاهای شهری صحنه ای است که داستان زندگی جمعی در آن گشوده می شود و در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرز ها شکسته شده و برخورد های از پیش تدوین نیافته اتفاق افتاده و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم ارتباط برقرار کنند.

- ربانی و حبیبی،. - 6:1390 همان گونه که مشاهده می شود ارزش هایی چون کالبد های شهری، عناصر مفهوم دهنده به محتوای شهر، ارتباطات اعم از ارتباطات فیزیکی و یا ارتباطات و تعاملات روانی و عاطفی، بافت و ساختار شهری، زیبایی، میزان نفوذ و دخالت تکنولوژی، امنیت شهری و... . پدید آورنده ی فضاهایی کاملا و تماما متفاوت را به نمایش خواهند گذاشت؛ بنابراین باید انتظار داشت که شهر ها بسته به میزان برخورداری و بهرمندی از عوامل فوق فضاهای شهری متفاوت و گاها متضادی را به نمایش بگذارند.

به بیانی دیگر شهر مکانیست که حقیقت و عینیت را در هم آمیخته است و حقیقت را به شیوه ای آهنگین و پر رمز و راز در واقعیت و کالبد خود به نمایش گذاشته است؛ به همین سبب شهرها همواره آیینه ای تمام نما از علم، هنر و ذوق و قریحه ی ساکنان و سازندگان خود بوده اند به طوری که بازتابی از عالم واقع و عالم معنا بوده اند و در عین حال منعکس کننده ی افکار، عقاید و ذهنیات حاکمان و مدیران شهری. به حقیقت "تغییر در واکنش های انسان ها نسبت به هم و هم نسبت به محیط به تحول اجتماعی و دگرگونی فضایی امکان داده که نمود عینی آن به صورت یک پدیده ی نو که اصطلاحا "شهر" نامیده می شود، نمایان گردد.

همچنین ویژگی های شهر و مفهوم آن در دوره های مختلف تاریخی و مناطق مختلف یکسان نبوده و مفهوم آن در هر دوره و مناسب با هر سرزمینی در مسیر تاریخ تفاوت هایی را نشان می دهد. اختصاص واژه هایی به مانند: پولیس، هگمتانه - محل اجتماع - ، پاسارگاد - اردوگاه پارسیان - ، کهندژ، شارستان، شهر، شهرستان، مصر، قصبه، مدینه و امثال این ها به اجتماعات بزرگ انسانی و چه پدیده ی نو ظهور اجتماعی، خارج از مفهوم جوامع اولیه و به اصطلاح روستا نمونه ای از این تفاوت ها در نگرش به مفهوم شهر می باشد" - نظریان، 1389،ک - .

به نظر فردریک فن ریشتفن شهر اجتماعی از انسان ها در مکان معینی است که حیات عادی آنان از فعالیت های غیر زراعی به ویژه از راه بازرگانی و صنعت تامین می گردد. برای ژان برون و پیر دفونتن، شهر در برابر قصبه و بخش که اکثریت ساکنان آن خارج از منطقه ی شهری قرار دارند، قرار می گیرد که اکثریت جمعیت آن قسمت اعظم وقت خود را در داخل منطقه ی شهری صرف می کنند و برای واگنر شهر نقطه ای از تمرکز امور بازرگانی است.

راتزل در برابر اجتماعات موقتی و فصلی، شهر را محل اجتماع دائمی انسان ها و مساکن آن ها می داند. و ماکس سور که در مطالعات جغرافیای انسانی از جامعه شناسی مایه می گیرد، شهر را الگوی کاملی از زندگی اجتماعی می داند، اجتماعی که از سینه ی جوامع روستایی قد کشیده است. پیرژرژ نیز بر این باور است که در اقتصاد سوسیالیستی حتی شهر می تواند مکان سکنی جماعتی باشد که حیات جمعیت شهری آن از طریق فعالیت های کشاورزی تامین می شود - فرید،1391