بخشی از مقاله
حجاب زنان در ایران باستان
چکیده
بر پایه متون تاریخی، در تمدنها وادیان پیشین جهان، بهویژه درسلسلههای مختلف ایران باستان، در دوره ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی، حجاب درمیان زنان معمول بوده است؛ و این حقیقت روشن میشود که با ورود اسلام به ایران حجاب وارد ایران نشده است؛ بلکه بانوان ایرانی ازدوران باستان حجاب داشتهاند و حجاب آنان با توجه به شرایط اقلیمی، اجتماعی، کار و پیشه، سبک و اسلوب خاصی داشت؛ آنچه بر صحت این ادعا گواهیدارد، نوع پوشش آنها است که میتوان آن را در دوران باستان از روی کتیبههای بهجامانده در مکانهای باستانی (نقشرستم، تختجمشید، نقشرجب و ...)، ظروف، تندیسها و مجسمههای محافظت شده در موزهها، و در دوران بعد از اسلام ازطریق منابع وکتب معتبر مانند شاهنامه فردوسی که آیینه تمامنمای فرهنگ ایرانزمین است ـ مشاهده کرد.
واژگان کلیدی: حجاب ، ایران باستان، پوشش ماد، اشکانیان، ساسانیان
مقدمه
حجاب در جهان، به دوران پیش از تاریخ و عصر حجر باز میگردد. از دیدگاه باستانشناسی پیدایش حجاب به دوران پیش از مذاهب باز میگردد، بنابراین مذهب را نمیتوان عامل پیدایش حجاب دانست. برپایه متون تاریخی در بیشتر تمدنها و ادیان جهان، در میان زنان حجاب معمول بودهاست. هرچند فراز و نشیب زیادی داشتهاست و گاه به میل حاکمان وقت، بیشتر یا کمتر شدهاست ولی هرگز به طور کامل از میان نرفتهاست.
بی شک وضع اجتماعی زن در هیچ دوره و تاریخی از وضع عمومی آن جامعه جدا نیست.
ویل دورانت معتقد است نقش پوشش و حجاب زنان در ایران باستان چنان برجستهاست که میتوان ایران را منشاء اصلی پراکندن حجاب در جهان دانست.
دایرهالمعارف لاروس نیز به وجود حجاب زنان در ایران باستان اشاره میکند. در تفسیر اثنی عشری چنین آمدهاست: »تاریخ نشان میدهد که حجاب در فرس(فارس) قدیم وجود داشتهاست.«
ایران یکی از قدیمی ترین و کهن ترین مراکز زندگی بشر ی است و آثار برجای مانده از روزگار باستان در مورد نقش زن در جامعه بسیار ناچیز است .به طور کلی، بررسی نخستین جوامع بشری وملت ها و اقوام گوناگون فقط به واسطه آثار مکشوف و آنچه از زندگی بشر آن دوره بر جای مانده میسر است. در دوران مادر پادشاهی در ایران باستان و در دوره ع یلام، زن مقام والایی داشت. مجسمه الهه های زنی از این دوره در دست است که این گفته را تأیید م ی کند . علاوه بر رهبری اقتصادی و اجتماعی، مقام روحانیت نیز از امتیازات زنان این دوره بود .اما با ورود آریایی ها به ایران، نظام ارزشی که در آن مادر مقام والائی داشت به نظام پدرسالارانه تغییر کرد و آنچه در این دوره مباحث ضد و نقیضی درباره مطرح شده(ابراهیمی،ٌََُ) ، مسئله حجاب زنان است که سعی شده در این جستار به تبیین موارد زیر پرداخته شود:
الف)زنان در ایران باستان حجاب خود را رعایت می کردند اصولاً معنی حجاب در آن دوره متفاوت از امروز بود؛ ب)در نقوش تخت جمشید، در مقایسه با دوره های بعدی، اثری از حجاب زنان پارسی وجود داشته است.
تعریف حجاب
حجب و حجاب هر دو مصدر و به معنای پنهان کردن است، و حجاب به معنای پرده نیز هست. (قرشی،
ٍ/ًٌَ).
در لسان العرب چنین آمده است :
»الحجاب: الستر و امراه المحجوبه: قد سترت بستر« (ابن منظور،ُ/ٍِْ) »حجاب یعنی پوشش و زن محجوب یعنی زنی که با پوششی پوشیده شده باشد.«
واژه حجاب پنج بار در قرآن کریم ذکر شده است و تنها در یک مورد به پوشش زن از نامحرم اشاره دارد.
ﱠ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ» ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنﱠ...« (احزابَِ( /
» هنگامیکه چیزی از وسایل زندگی را (به عنوان عاریت) از آنان (همسران پیامبر) می خواهید از پشت پرده بخواهید، این کار برای پاکی دلهای شما و آنان بهتر است.« در این آیه شریفه ضمیر هنّ«» به همسران رسول خدا برمی گردد، و درخواست متاع از ایشان کنایه
است و معنایش این است که با همسران پیامبر از پس پرده صحبت کنید، به دلیل اینکه دلهایتان دچار وسوسه نشود. (طباطبائی، ٌّ/ًِّ) خطاب آیه متوجه مردان است که با زنان اختلاط نیابند و در صحبت کردن با زنان حریمی نگه دارند تا موجبات تحریک فراهم نیآید.
می توان گفت پشت پرده قرار گرفتن که دستاویزی برای مخالفان حجاب شده است و آن را عدم آزادی زن می دانند، یک امر ترجیحی است و قرآن کریم هر چیزی که به عفاف نزدیکتر باشد را مورد توجه قرار داده است این بدان معناست که تا زمانی که ضرورت ایجاب نکند، پرده نشین بودن بهتر و مطلوب تر است و این هیچ منافاتی با آزادی و حضور زن در اجتماع ندارد.
سیره حضرت زهرا (س) نیز مؤید همین معنا می باشد. ایشان هنگامی که ضرورت ایجاب کرد برای دفاع از حق به سوی مسجد شتافت و در حضور جمع زیادی از مهاجرین و انصار خطابه ای ایراد کرده و غاصبان حکومت را زیر سؤال برد.
زنان ایرانی در یران باستان
در ایران باستان، زن از مقام ارجمندی بر خوردار و به عنوان یکی از اعضای خانواده در همه شئون زندگی با مرد برابر بود .برای اثبات این موضوع شواهد زیادی دردست است. در اوستا، نام زن و مرد همه جا در یک ردیف ذکر شده است و در اعمال دینی که زنان باید انجام دهند و دعاهایی که باید بخوانند، زن را با مرد برابر است ؛ و نیز در صورتی که موبد حاضر نبود، ممکن بود زن به مقام قضاوت هم برسد و در تاریخ می بینیم که زنانی مانند همای، پوراندخت و آزرمیدخت به مقام پادشاهی رسیده اند. ( علوی ،ٌَْْ ).
سن بلوغ برای مرد و زن یکسان بود و گروهی از فرشتگان هم مانند آناهیتا (ناهید) زن هستند. در میان امشاسپندان ، امرتات، هورتات و سپنتا ارمئیتی مؤنث هستند؛ و به ویژه سپندارمز نماینده زمین است و یکی از صفات اهورا مزدا و در جهان مادی پرستاری زمین با او است و به همین جهت دختر اهورا مزدا خوانده می شود . (علوی،ٌَْْ ).
منابع در مورد منزلت زنان در زمان زرتشت چنین می گویند:
در زمان زرتشت پیغمبر، زنان، همانگونه که عادت پیشینیان بود، منزلتی عالی داشتند و با کمال آزادی
در میان مردم آمد و شد می کردند صاحب ملک و زمین می شدند و در آن تصرف مالکانه داشتند و می توانستند مانند اغلب زنان روزگار حاضر بنام شوهر یا به وکالت از طرف
وی به کارهای مربوط به او رسیدگی کنند .پس از داریوش اول، مقام زن مخصوصا در میان طبقه ثروتمندان، تنزل پیدا کرد .زنان فقیر چون برای کار کردن ناچار از آمد و شد در میان مردم بودند آزادی خود را حفظ می کردند. ( ویل دورانت، : ٌََْ جٌ) باید اعتراف کرد که این سخن ویل دورانت درباره مقام زن در دوره هخامنشی با توجه و تطبیق آن با
منابع دیگر یک داوری غیر منصفانه است .دختران پارسی مانند پسران تعلیم و تربیت نظامی سنتی می دیده اند و به ورزش های بدنی می پرداختند: در لشکر داریوش سوم هخامنشی، از حضور زنان سوار بر اسب در کنار شاهزاده خانم های درباری یاد شده است(بریان،ٌَُْ).
زن جنگجو بخشی از سنت های عامیانه ایرانی است، از این رو می توان نتیجه گرفت: دختران جوان اریستوکرات (اشرافی) پارسی به هیچ وجه برای زندگی منزوی و در بسته آماده نشده بودند(بریان،ٌَُْ).
در نظام حقوقی عیلام، زنان مانند مردان در مقام خواهان یا خوانده دعاوی قرار می گرفتند و بی هیچ تشریفات ویژه به عنوان شهود و درجریان دادرسی ها حضور می یافتند. بنابر نشانه های موجود در منابع، زنان عیلامی در دوره سوکال ماخ به مقیاس وسیعی حقوق مساوی برای خود کسب کرده اند که نقطه مقابل وضعیت آنها در نظام برادر سالارانه است که پیش از آن دوره در عیلام حاکم بود، یعنی زمانی که حقوق برادران برای وصول به میراث انحصاری بود و حقوق خواهرانکاملاً نادیده انگاشته می شد.
به هر نسبت که صورت حقوقی پدر سالارانه گسترس می یافت، اموال به فرزندان منتقل می شده، و مقام زن عیلامی بهبود می یافت . از آن پس پسران و دختران از لحاظ ارث حقوق مساوی داشتند(حجازی،ٌََِ) در نظام برادر سالارانه، حقوق زنان نسبت به نظام پدر سالارانه بیشتر تباه می شد، تا آنجا که دوران
پدر سالاری در عیلام کهن را تاریخ نویسان به نام دوران اعتلای حقوق زن عیلامی معرفی می کنند.
پوشش زن در یونان و روم باستان
دایره المعارف لاروس درباره پوشش زنان یونان باستان می گوید: زنان یونانی در دوره های گذشته، صورت و اندامشان را تا روی پا می پوشاندند. این پوشش که شفاف و بسیار زیبا بود، در جزایر کورس و
اِمِرجوس و دیگر جزایر ساخته می شد. زنان فنیقی نیز دارای پوششی قرمز بودند. سخن درباره حجاب، در لابلای کلمات قدیمی ترین موءلفین یونانی نیز به چشم می خورد؛ حتی »بنیلوب« (همسر پادشاه »عولیس« فرمانروای ایتاک) نیز با حجاب بوده است. زنان شهر »ثیب« دارای حجاب خاصی بوده اند، بدین صورت که حتی صورتشان را نیز با پارچه می پوشاندند. این پارچه دارای دو منفذ بود که جلوی چشمان قرار می گرفت تا بتوانند ببینند. در »اسپارته« دختران تا موقع ازدواج آزاد بودند، ولی بعد از
