بخشی از مقاله
چکیده
بر اساس متون دینی، رابطه بین دو انسان از ابتدا به صورت رابطه همسری بین زن و مرد محقق شد تا علاوه بر ارضای نیازهای جنسی و عاطفی ایشان، زمینه بقای نسل آنها نیز فراهم شود. به مرور زمان زمینه های انحراف و آسیب های این روابط نیز پدید آمد و دین به عنوان قدیمی ترین و اصیل ترین منبع راهنمای بشر، دستورات و آموزه هایی را در جهت کنترل این روابط مطرح نمود . دین اسلام، در آموزههای خود ارزش والایی برای زنان در نظر گرفته و آنان را هم ردیف مردان در کسب فضایل انسانی ونیل به حیات طیبه اعلام نموده است. از این رو ضمن به رسمیت شناختن فعالیت اجتماعی زنان، ضوابطی را برای حضور ایشان در اجتماع مقرر نمود و حریم اجتماعی و عمومی را از حریم خصوصی و منزل شوهر جدا دانست .
بر این اساس، آیات قرآن و سخنان پیامبر اسلام - ص - ، قوانین حضور زنان در جامعه یعنی محدوده پوشش شرعی زنان و ضوابط روابط زنان و مردان را در جامعه تشریح کرد. در این مقاله به بیان محدوده پوشش زنان در جامعه و ضوابط روابط زنان ومردان مبانی روان شناختی آنها پرداخته می شود . در ابتدا حکم پوشش شرعی زنان را بیان کرده، سپس از منظر روان شناختی حریم شخصیتی انسان و تفاوتهای زن و مرد را پی میگیریم، سپس محدوده روابط زن و مرد در اسلام را بر اساس این دو مفهوم تبیین میکنیم. پس از آن فلسفه روان شناختی حجاب و عفاف را واکاوی نموده و در پایان پیامدهای نادیده انگاری این حریم ها را مورد بررسی قرار می دهیم.
واژگاه کلیدی : حجاب، عفاف، حریم شخصیتی، زنان
مقدمه
قرآن و روایات معصومین - ع - مشتمل بر دستورات صریحی در مورد حجاب زنان هستند تا جایی که حجاب به عنوان یکی از قوانین مهم اسلام تلقی میشود. در این رابطه دو آیه در قرآن آمده است . آیه اول در سوره نور که بر پوشش سینه و گردن، علاوه بر سر دلالت دارد:»به زنان با ایمان بگو چشمهای خود را فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را جز آن مقدار که نمایان است، آشکار ننمایند و خمارهای خود را بر سینه افکنند - تا گردن و سینه با آن پوشانده شود - و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان یا...« - نور، . - 31خمار در فرهنگ ما به معنای روسری است. در زبان عربی به معنای مقنعه آمده است. - طریحی، 1371، . - 291 :3 آیه دوم از سوره احزاب است که بر لزوم پوشش برجستگیهای بدن دلالت دارد :
»ای پیامبر به همسران و دخترانت و زنان مؤمن بگو: جلبابهای خود را بر خویش افکنند، این کار برای این که آنها - به عفت - شناخته شوند تا مورد آزار قرار نگیرند، بهتراست « - احزاب، . - 59جلباب به معنای روسری بلندی است تا نزدیک کمر، حجم بدن را میپوشاند و در فرهنگ ما چیزی شبیه چادر کوتاه است. »الجلباب ثوب اوسع من الخمار، دون الرداء تغطی به المرأه رأسها و صدرها و قیل هوالملحفه«، - طریحی، 1371، . - 273 :1 جلباب به صورت روسری بلند یا چادری که اکنون زنان مسلمان به سرمیکنند بسیار شبیه بوده است. بر اساس این دو آیه و بسیاری از کلمات اولیای دین اسلام - ع - ، محدوده پوشش شرعی زنان در مقابل مردان نامحرم همه بدن و برجستگیهای آن به استثنای صورت و دو مچ است - حر عاملی، 1416ق، . - 200 :20این دو آیه و عبارات دیگر در متون اسلامی، علاوه بر لزوم پوشش بدن بر نحوه روابط کلامی و غیرکلامی مرد و زن نامحرم نیز دلالت دارد. برای تبیین بیشتر این آموزهها، به دو مفهوم روانشناختی یعنی، حریم شخصیتی انسان و تفاوتهای زن و مرد میپردازیم.
حریم شخصیتی زن و مرد
از آنجا که روح انسان دارای ابعاد و امیال نامتناهی و تحت تاثیر نیروهای متفاوت و بعضا متضاد است، در زندگی خاکی و دنیایی که مستلزم محدودیت ها و شرایط بعضا نامساعد است، به ناچار بایستی در مواردی خویشتنداری و کنترل امیال را در پیش گیرد . یکی از این محدودیت ها در رابطه با میل به جنس مخالف است . وی ناچار است که میل شدید خود به جنس مخالف را در مورد غیر همسر خود کنترل نماید و حریم و فاصله را نگه دارد . با ازدواج فاصله روانی و فیزیکی زن و شوهر تقریباً به صفر میرسد . - گنجی، . - 20 :1382 هر چند در این شرایط نیز زن و شوهر نیازمند فضای روانی منحصر به فرد هستند که دیگری باید با اجازه او، وارد این فضا یا حریم شود. تعبیر دیگر از این موضوع، استقلال شخصیتی زن و شوهراست که باید حفظ شود،هر چند معمولاً رابطه عاطفی بسیار نزدیک تر میشود. مفهوم »مرز« در نظریههای خانواده درمانی نیز نشانگرفاصله فیزیکی و روانیای است که بین افراد برقرار میشود. وجود مرزها بین اشخاص باعث حفظ استقلال فردی و گروهی آنها در خانواده میشود. - مینوچین، . - 191 :1375
در روابط اجتماعی بیرون خانواده، با ضرورتی بیشتر، همه انسانها نیازمند مرزی بین خود و دیگران هستند. مرز عبارت است از فاصله روانی و فیزیکی بین هر فرد و دیگران. فرد با ایجاد این مرزها سعی دارد، حریم شخصیتی خود را حفظ کند. اگر این مرزها مورد تعدی قرار گیرد فرد احساس آزار و ناراحتی میکند. مرز فیزیکی به صورتهای مختلفی است که سادهترین آنها، فاصلهای است که بین فرد و دیگران باید رعایت شود. بهتر است با مقدمهای وارد این مرز شود. ممکن است سؤال شود به چه دلیل این مقدار فاصله باید رعایت شود. چه کسی این فرضیه و نظریه را بیان داشته است؟ آیا این محدوده شرعی و اسلامی و دلیل آن آیه و روایت است یا نظر شخصی و نویسندهای است؟این فاصله را بین 45 تا 125 سانتیمتر عنوان کردهاند و به همین دلیل حضوردیگران در کمتر از 45 سانتیمتری فرد باعث آزار او میگردد. - گنجی، - 57 :1382
از دیگر حریمها و مرزهای فیزیکی انسان، اتاق خواب، اتاق کار، محدوده منزل، تلفن و ارتباطات الکترونیکی افراد است. نوعی توافق در همه فرهنگهای بشری وجود دارد که به این نیاز انسانها یعنی، حریمهای فیزیکی اهمیت داده میشود.حریمها و مرزهای روانشناختی انسان، اهمیت بیشتری دارد. حریم روانی شامل بخشهای ظاهری بدن، مسایل عاطفی و اسرار شخصی و خصوصی انسان در زندگی است. این امور، محدوده خصوصی شخصیت انسان است و حفظ آنها استقلال افراد را تأمین میکند.برای نمونه، تماس سر یا هر بخش از بدن دیگری، حتی اگر همجنس باشند، منوط به نوعی اجازه اوست، در غیر این صورت در همه فرهنگها این حرکت را نوعی تعدی به حریم شخصیتی فرد تلقی میکنند. همینطور مطالعه دفترچه خاطرات کسی بدون اجازه او یا سعی در کشف اسرار خصوصی دیگران، نامطلوب شمرده میشود. از آنجا که حریم شخصی و مرز روان شناختی افراد در روابط اجتماعی افراد تجلی مییابد به انواع این روابط اشاره میکنیم.
ارتباط از طریق گفتار و غیر گفتار
بخشی از روابط انسان به محتوای گفتگوی آنها با هم باز میگردد. اصل گفتگو با دیگران نوعی گشودن مرزهای روانی به سوی دیگری است. به همین علت ما با هر فردی گفتگو نمیکنیم. در مرتبه دوم رابطه کلامی ما با دیگران مراتبی دارد. با برخی در حد احوالپرسی و مسایل سطحی خود صحبت میکنیم. هر چه رابطه عمیقتر شود به مسایل درونی میپردازیم و مسایل خصوصی و برخی اسرار خود را ابراز میداریم. هرچه رابطه بیشتر و عمیقتر شود گویا مرزها و حریمها بیشتر گشوده میشود، تا حدی که رابطه بسیار نزدیک میشود که نوعی رابطه خونی برقرار میشود که باز محتواهای خصوصیتری را مبادلهمیکنیم. نزدیکترین فاصله، ازدواج و همسری است که ریباًتق مرز و فاصله افراد در حد صفر میشود.رکلامی بین دو نفر، مبادله اطلاعات و پیامها به هشت صورت انجام میگیرد - آذربایجانی، . - 39 : 1382
