بخشی از مقاله
چکیده
عفاف و حجاب بهعنوان دو ارزش گرانقدر در جامعه بشري و بویژه جوامع اسلامی مطرح بوده و به عنوان الگویی عملکردي از رفتارانسانی، بیش از سایر الگوهاي رفتاري در معرض ارزشیابی انتقادي و تعدیل قرار دارند. رعایت حجاب در بهداشت روان افراد بسیار تأثیرگذار بوده و باکاهش اضطراب و نگرانی، موجب بالا رفتن اعتماد به نفس اشخاص میشود. براي عمق بخشیدن به باورها وگذر از آگاهی سطحی به لایه هاي زیرنِیحقیقت و فرهنگ، رفتارها باید نهادینه شوند. وقتی رفتاري در یک زمینه نهادینه شد، به یک اندازه براي همه افراد جامعه به شکل واقعیت اجتماعی درآمده و عمومیت می یابد. هزینه نهادینهسازي حجاب از طریق بهرهگیري از آموزههاي ناآزموده بسیار بالاست وضرورتاًدر بلندمدت باید از آموزههاي شناختی و روانشناختی استفاده نمود. با توجه به اینکه روشهاي معمول جلوگیري از حجابگریزي آنطورکه باید موفق نبودهاند لذا در این مقاله به تبیین برخی آموزه هاي ناآزموده به روش توصیفی تحلیلی پس از تعریف متغیر اصلی موضوع، پرداخته شده است.
واژگان کلیدي: عفاف و حجاب، نهادینهسازي، آموزههاي شناختی، آموزههاي روانشناختی.
مقدمه
حجاب اسلامی؛ اثبات قدرت فرهنگی زن است، تا زن به این وسیله نهتنها تمامی سرمایههایش را به درستی به جریان اندازد و در محیط فعالیت، شهوت را از مطلوبیت دائمی بیاندازد و مردان را در جایگاه انسانی خود قرار دهد؛ بلکه برتفکر، اراده، فرهنگ و معنویت و اخلاق - به عنوان عنصر اساسی رفتار انسانی - تأکید مبرم نماید - بهزادپور، 1383، . - 72-66 براساس نظریه آسیبشناسی »مرتن« افراد نسبت به حجاب برخورد یکسانی ندارند لذا شامل طیف پنجگانه زیر میشوند:
الف - گروهی اصل حجاب را به عنوان ارزش میپذیرند و هنجارهاي آن را رعایت میکنند.
ب - گروهی اصل حجاب را به عنوان ارزش باور دارند اما براي مصونیت در گروه، آن را به همان شیوه گروه رعایت میکنند.
ج - گروهی حجاب را باور دارند اماعملاًآن را زیر پا میگذارند.
د - گروهی حجاب را اساسا قبول ندارند و عملا هم رعایت نمیکنند.
و - گروهی حجاب را باور دارند اما هنجارهاي متفاوت از دیگران در پیش میگیرند و به اصطلاح نوآوري میکنند.
در جامعه کنونی، حجاب به عنوان الگویی از رفتار است که بیش از سایرالگوها در معرض ارزشیابی انتقادي و تعدیل قرار دارد. الگوهاي رفتاري، بر حسب آنکه تا چه حد در سیستم فرهنگی و اجتماعی ریشه دارند، عینی تر وبرونیتر بوده و برحسب ثبات، پایداري و قدرت تعیینکنندگی رفتار، متفاوت خواهند بود. وقتی رفتاري در یک زمینه نهادینه شد، به یک اندازه براي همه افراد جامعه به شکل واقعیت اجتماعی درآمده و عمومیت می یابد. پژوهش هایی که تاکنون محور مسئله حجاب و بیحجابی انجام شده است، بیشتر جنبه حقوقی و اجتماعی داشته است و به جنبه روانشناختی فردي آن و اینکه در پس این رفتار چه انگیزههاي مختلفی ممکن است در ذهن و روان فرد وجود داشته باشد، کمتر پرداخته شده است.
ملاحظه نظام انگیزشی فردي در تبیین و توضیح مسئله حجابگریزي بسیار مهم و ضروري است که باید در کنار عوامل بیرونی آن درنظر گرفته شود.مسئله اساسی مقاله، چگونگی نهادینهسازي حجاب در جامعه است. هزینه نهادینهسازي حجاب ازطریق بهرهگیري از سازوکارهایی دیگر همچون هنجاري یا اجبار بسیار بالاست وضرورتاًدر بلندمدت باید از آموزههاي شناختی و روان شناختی استفاده نمود. هدف این مقاله بررسی تبیین آموزه هاي ناآزموده و آزموده در نهادینهسازي عفاف و حجاب میباشد. که به بررسی تأثیر متغیر مستقل، یعنی آموزههاي مذکور بر نهادینه نمودن متغیر وابسته، یعنی عفاف و حجاب میپردازد.
چارچوب مفهومی عفاف وحجاب
عفاف و حجاب به عنوان دو ارزش در جامعه بشري و بویژه جوامع اسلامی مطرح است. همواره این دو واژه درکنار هم به کار برده میشوند و در نگاه اول به نظر میآید هر دو به یک معنا باشند اما با توجه به متون دینی بین این دو واژه تفاوت وجود دارد. برخی گفتهاند حجب و حجاب هر دو مصدر و به معناي پنهان کردن و منع از دخول است و به عنوان شاهد آیه شریفه »و من بیننا و بینک حجاب» - فصلت، آیه - 5 را ذکر کردهاند. در دیگر کتابهاي لغت حجاب را به معناي پرده آوردهاند - مددنیا، . - 1385 /11/ 25حجاب امري ظاهري و در ارتباط با جسم است، اگرچه این پوشش برخاسته از اعتقادات و باورهاي درونی افراد است ولی بیشترجنبه مادي و طبیعی دارد یعنی پوشش ظاهري افراد و بویژه زنان را حجاب میگویند که مانع از نگاه نامحرم به آنان میشود.عفاف نیز داراي معانی گوناگونی است که در مجموع تعریف کاملی را به ما خواهد داد.
»راغب اصفهانی« در مفردات القران می نویسد: - العفه حصول حاله للنفس تمتنع بها غلبه الشهوه - عفت حالتی درونی و نفسانی است که توسط آن از غلبه شهوت جلوگیري می شود - مطهري،1386، . - 78 البته قابل ذکر است که در قرآن کریم از واژه عفت در دو معنا استفاده شده است، گاه به معناي خود نگهداري و پاکدامنی است و گاه »عفت« به معناي قناعت آمده و مسائل مالی مورد نظر است - فضل االله، 1377، . - 19 از مجموع معانی ذکرشده براي عفاف و حجاب میتوان نتیجه گرفت که عفاف نوعی حجاب درونی است که انسان را از گناه باز میدارد. حفظ چشم، گوش، قلب و تمامی اعضا و جوارح از هرگونه خطا و گناه عفاف است که حاصل این عفت و حجاب درونی، پوشش ظاهري است. به تعبیري لطیف تر؛ حجاب میوه عفاف است و عفاف ریشه حجاب. برخی افراد ممکن است حجاب ظاهري داشته باشند، ولی عفاف و طهارت باطنی را در خویش ایجاد نکرده باشند. این گروه، از حجاب تنها پوستهاي و ظاهري بیمعنا دارند - طیبی، ش95، . - 1378
آموزههاي ناآزموده
پیوسته باید این اصل روانشناختی را در نظر داشت که براي تخریب یک عقیده یا پدیده فرهنگی یا اجتماعی، دفاع نادرست همانند مبارزه سنجیده تأثیرگذار است. مشکل پوشش ناکامل بانوان، در سال هاي اخیر فقط نبود کتاب راهنما یا آموزههاي درست نبوده، بلکه وجود برخی گفتارها یا کتابهاي بیمحتوا نیز در این بحران نقش داشتهاند - غلامی، 1380،19، . - 53-49 کسی که نمیداند با چه شیوهاي نابسامانی فرهنگی را سامان دهد هرچند داراي بهترین ابزارها باشد نمیتواند کمترین قدمی در راه زدودن آن نابسامانی بردارد و کار را براي دیگران دشوارتر میسازد. رسول اکرم - - می فرمایند: - من عمل علی غیر علم کان ما یفسد اکثر مما یصلح - آن که ندانسته بخواهدکاري را سامان دهد، آنچه تباهی و خرابی بارآورد بیشتراست از آنچه اصلاح کند - الکافی، ج1، حدیث . - 106
باید بدین واقعیت تلخ اعتراف کرد که بخشی از علل پوشش ناکامل بانوان امروز جامعه ما به سبب برخوردهاي ناصحیح یا ناآشنایی به شیوه آموزش و راهنمایی افراد است. آدمی زمانی که بتواند با شیوههاي صحیح، دیگري را با خود هم عقیده کند، به توجیهات غیرمنطقی یا تحمیل و ناسزاگویی رونمیکند. زمانی که تحمیل و ناسزا به میان آمد معلوم میشود که فرد از راههاي عاقلانه و سنجیده به بن بست رسیده است. اجبار در جایی به کار میرود که همه شیوه هاي تربیتی بهکار گرفته شده و شخص با همه توجیهات، نخواسته است سخن درست را بپذیرد و از طرفی می خواهد محیط اجتماعی را براي دیگران آشفته و آلوده سازد.
متأسفانه کمترکتابی را میتوان یافت که بهطور گزیده و جامع، موضوع پوشش بانوان را با نگاهی روانشناختی و جامعهشناختی مورد تحقیق و بررسی قرار داده باشد و محتواي آن، بدون مطالب شعارگونه و تکراري، براي زنان و دوشیزگان مفید باشد و حجاب را تنها از یک جنبه ارزیابی نکرده باشد. برخی از پدران و مادران به منظور هوشیار ساختن دختران خود و در امان نگاه داشتن ایشان از آسیبهاي اخلاقی، میکوشند تا افراد غیر همجنس ایشان را موجودي مرموز و ناامن جلوه دهند که پیوسته باید از او گریخت. فرد نامحرم وجودي نامطمئن، هراسآور با انگیزه هایی آلوده است که برخورد با او آداب و انضباط ویژهاي دارد که از عهده هر کس برنمیآید - غلامی، 1380،19، - 53 - 49حقیقت آن است که اینگونه ترسیمسازي از شخصیت افراد غیر همجنس، گاه دختران را بیش از آن که در پرهیز از نامحرم قرار دهد، به شناخت دنیاي آنان کنجکاو می سازد و نما و تفسیر احکام را در نگاه وي پیچیده، موهوم و غیر متعارف جلوه میدهد.
حس کنجکاوي ویژه دوره نوجوانی و جوانی پیوسته سبب میشود که افراد، هر پدیدهاي را که پیش از این آن ها را به پرهیز از آن هشدار می دادهاند، بیازمایند و از موارد مصرف آن و خطرهاي احتمالیاش اطلاعاتی بهدست آورند؛ هر چند این آزمودن اندکی با خطر همراه باشد. دختران جوان و گاه زنان همواره در جستوجوي شناخت روحیات و تمایلات کسانیاند که با ایشان در ارتباطاند. آنان همیشه می خواهند بدانند که چه عوامل جاذبهآفرینی در ایشان وجود دارد که چشمها را خیره میسازد و دلها را به شیفتگی وامیدارد. در این میان یکی از عواملی که ایشان را در این شناخت یاري میسازد کم پوشیدگی و نیمه برهنگی است. این امر پارسایی و متانت مرد را دستخوش هوس می گرداند و روحیات و تمایلات مرد را به سهولت عیان می سازدو دنیاي اسرارآمیز و پرهیجان او را بهتر میشناساند - غلامی، 1380، ش24، . - 76 – 72
آموزههاي شناختی1 حجاب
بیشتر رفتارهاي انسان در حوزه شناخت او صورت میگیرد. یعنی فرد آنچه را که شناخته و پذیرفته انجام میدهد. در راستاي نهادینهسازي حجاب در جامعه، میتوان از سازوکارهاي متعددي از جمله سازوکارهاي شناختی استفاده کرد. این سازوکارها اثرات تدریجی داشته و از شتاب کمتري برخوردارند، ولی با ثبات زیادي همراهند و موجب میشوند حجاب به صورت یک عادت رفتاري درآمده و مسلم و بدیهی تلقی شود. حجاب مانند هرفعالیت انسانی در معرض عادتشدن2 است. هر عملی که تکرار میگردد، در الگویی قرار میگیرد که با صرفهجویی در کوشش، دوباره تولید میشود و به صورت همان الگو، توسط انجامدهنده، ادراك میشود. همان اعمال عادت شده درآینده به عنوان امور
