بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی مبانی، بستر، نوع، گستره، محتوا، غایت و عمق حقوق شهروندی، در نهجالبلاغه بپردازد. نتایج بررسیها بیانگرآن است نهجالبلاغه نگاه فراگیری درباره حقوق شهروندی ارائه میدهد و مفاهیم مختلفی در جاهای گوناگون از جمله در خطبهها ونامهها و حکمتها، به کار برده شده اند که ناظر به » حقوق شهروندی« در جامعه اسلامیاند. از دیدگاه حضرت علی - ع - در میان حقوق الهی، بزرگترین حق، حق رهبر بر مردم وحقﱢ مردم بر رهبر است. آن حضرت در جاهای مختلف نهجالبلاغه راجع به توحید و آیات و نشانههای خدا سخن گفته و هستی شناسی مبتنی بر توحید خود را به نمایش گذاشته است و نگرش آن حضرت به شهروندی و حقوق و تعهدات مربوط به آن نیز ناشی از مبانی مذکور و نگرش توحیدی مبتنی بر دین است.
از نظر علی - ع - دریک جامعهی اسلامی امکان استفاده و برخورداری از حقوق شهروندی برای تمام شهروندان وجود دارد . حضرت علی - ع - به مشارکت فعال شهروندان در عرصهی سیاسی جامعه معتقد است و به نقش تعیین کنندهی خواست و ارادهی مردم در تعیین نوع حکومت و حاکمیّت باور دارد. امیر مومنان چهارهدف و غایت مهم از شهروندی مد نظر دارد: برقراری عدالت، تأمین امنیت، تأمین رفاه شهروندان و جامعه و تربیت برای زمینه سازی رشد و تعالی انسانها.
واژگان کلیدی: حق و تکلیف، حقوق شهروندی، علی - ع - وحقوق و تکالیف شهروندان.
مقدمه
از جمله باورهای جهانشمول این است که انسان حقوقی دارد که دانستن، رعایت و اجرای آنها میتواند زندگی موفق و سعادتآمیزی برای او در پی داشته باشد. با نگاهی اجمالی به تاریخ زندگی بشر، مشخص میشود که انسانها همواره به دنبال حقوق خود بودهاند و هستند، هرچند که این جهانشمولی هنگام تعریف و تشریح حقوق دچار پراکندگی گستردهای میگردد که نمیتوانیم در حیطه حقوق شهروندی از یک واژهنامه یکسان استفاده کنیم. شهروندیٌ از مهمترین ایدههای اجتماعی است که به منظور کمک به شناخت بهتر جامعه، روابط درونی آن، و هدایت کنشها و رفتارها پدید آمده است.
شهروندی اصلی است که بر روابط دولت و اعضای جامعه نظارت میکند؛ یعنی، ازیکسو، بهامتیازات دولت و حقوق افراد و، ازدیگرسو، به مناسبات و فرایندهای تاریخی مربوط میشود - پور طهماسبی،. - 2:1390 برای رعایت حقوق شهروندی لازم است که ازموارد و مصادیق این حقوق آگاهی داشته باشیم؛ یکی از بهترین و مطمئنترین راهها برای دستیابی به موارد ومصادیق حقوق شهروندی،مراجعه به کلام معصومان علیهم السّلام است که با علم لدنی، انسان شناس بوده و جز به امر خدای حکیم سخن نمیگویند و امر خطیر هدایت انسانها را برعهده دارند. باید گفت که شاید طرح بحث شهروندی از دیدگاه نهجالبلاغه و نظرهای حضرت علی - ع - بهترین شیوه در دستیابی به این حوزه است؛ زیرا نهجالبلاغه درحکم برادر قرآن کریم و حضرت علی - ع - از آگاهترین شخصیتها به اسلام بعد از پیامبر است.
ازطرف دیگر، وی برای مدتی زمامداری حکومت اسلامی را در دست داشته است و بیش از سایر دورهها زمامداری آن حضرت با تنوع نژادها، زبانها، رنگها، دینها، و سرزمینها روبهرو شده است و در این دوره گروههای سیاسی، عقیدتی، و کلامی نیز رشد کرده بودند - همان:. - 1 امیرمؤمنانعلیعلیهالسّلام با کلامی فصیح و بلیغ، به ابعاد مختلف این مفهوم بنیادین پرداخته و بر رعایت اصول آن که از مفاهیم کلیدی اسلام است، تأکید ورزیده است. در پژوهش حاضر به این سوالات پاسخ داده می شود:-1 شهروندی چیست؟ -2 مبانی شهروندی در نهج البلاغه کدام است؟ -3 محتوا و نوع شهروندی درنهج البلاغه به چه صورت است؟ گستره، عمق، بستر و غایت شهروندی در نهج البلاغه چگونه است؟
پیشینه بحث در مورد حقوق شهروندی
در لغتنامه دهخدا شهروند »اهل یک شهر و یا یک کشور« تعریف شده است و درادامه توضیح داده است که پسوند »وند« در این واژه در گذشته »بند« بوده است و درواقع اینواژه »شهربند« بوده - بهمعنای کسی که به شهری بند است - و با گذشت زمان »بند« به»وند« تبدیل شده است و معادل انگلیسی شهروندٍ است. در اصطلاح شهروند عضو جامعهای سیاسی است که حقوق و وظایف مرتبط با اینعضویت را دارد و از وجود رابطه و پیوند متقابل فرد و جامعه سیاسی حکایت میکند. . - همان: - 5حقوق جمع حق به معنی بهره، نصیب، ثابت و یقین که در آن جای تردید نباشد، آمده است - مسعود،. - 1386 اگرچه اصطلاح شهروندی،واژهی جدیدی است،اما مفهوم آن،یعنی نحوهی بهرهمندی اشخاص مختلف در یک جامعه از حقوق،برحسب نوع وابستگی و پیوند با حکومت،به قدمت تاریخ سابقه دارد - پروین،. - 1387
زیرا افراد جامعه در کنار یکدیگر زندگی می کنند و برای ایجاد یک نظم اجتماعی به ناچار وظایفی بر عهده می گیرند، که موجب استحقاق حقوقی برای ایشان میگردد. مطالعه تاریخ حاکی از آن است که انسانها همیشه به صورت دستهجمعی زندگی و نیازهای یکدیگر را بر طرف نموده اند - حسینی،. - 1392 اصطلاح »حقوق بشر و شهروند« نخستین بار در اعلامیه 26 اوت 1789 فرانسه به کار رفت . این اعلامیه مشتمل بر یک مقدمه و17 باب بود. در مقدمه اعلامیه آمده بود که تنها علت بدبختیهای عمومی و فساد دولت ها انکار یا فراموشی یا تحقیر حقوق انسانی مردم است. اگر با دید کلی به هدف ها و فعالیت های مربوط به حقوق بشر و تعلیمات و پیام های اصلی ادیان الهی نگاه کنیم، خواهیم دید تعلیمات ادیان الهی خود نقش بسیار موثری در ترویج حقوق بشر داشته است.
لذا در سیر تاریخی مباحث حقوق بشر باید بزرگ ترین سهم را به ادیان الهی داد. زیرا اصولاً ادیان الهی همواره در برابر ستمکاران و قدرتمندان غاصب و ناقض حقوق انسان ظهور کرده اند، در بعد تعلیمات اجتماعی نیز برای عدالت وتساوی حقوق انسان ها و رفع تبعیضات نژادی و امتیازات طبقاتی مبارزه نموده اند. بنابراین تردیدی نیست که مفاهیم عالی انسانی از قبیل کرامت، شخصیت انسان، آزادی، مساوات وغیره، ریشه در تعالیم انبیای الهی دارد، و ادیان آسمانی کمک بزرگی به پیشرفت حقوق بشر کردهاند - مهرپور، . - 1377 خداوند سبحان حقوق شهروندی را در محور تشریع خود قرار داده است و آنچه به عنوان حقالناس در حقوق اسلام مطرح است ناظر به همین امر است.
شهروندی مقولهای است که با مفهوم فرهنگ هر جامعه گره خورده و از آنجا که فرهنگ هر مرز و بوم ناشی از سه قلمرو اساسی فعالیتهای اجتماعی، فضای سیاسی و وضعیت اقتصادی آن جامعه است فرهنگ هر جامعه ای کاملا منحصر به فرد و هر فرهنگی نیز شهروند ویژه خود را میطلبد. در تعریف شهروند میتوان گفت که شهروند کسی است که حقوق فردی و جمعی خود را می شناسد و از آنها دفاع می کند قانون را می شناسد و به آن عمل می کند و از طریق آن مطالبه میکند، از حقوق معینی برخوردار است؛ می داند که فرد دیگری هم حضور دارد و دفاع از حقوق او یعنی دفاع از حقوق خودش و فردی که در امور شهر مشارکت دارد.پس شهروندی نه تنها به معنای سکونت در یک شهر به مدت مشخص که به معنای مجموعه ای از آگاهیهای حقوقی فردی و اجتماعی است. - برگرفته از سایت: . - http://vista.ir/article/75234
مفاهیم ناظر به شهروندی در نهجالبلاغه
نهجالبلاغه نگاه فراگیری درباره حقوق شهروندی ارائه میدهد که نه از روی عاطفه، که از قوه عقل بهره میگیرد و تنوع را رسمیت میبخشد. در نهجالبلاغه مفاهیم مختلفی در جاهای گوناگون از جمله در خطبهها ونامهها و حکمتها، به کار برده شدهاند که ناظر به » حقوق شهروندی« در جامعه اسلامیاند. بعضی از این مفاهیم در هر جا که به کار برده شدهاند، منظور حضرت از آنها » شهروندان« بوده است، از جمله مفهومالرّعیّه«» و کلمات همخانواده با آن. و بعضی از این مفاهیم در برخی جاهایی که به کار رفته اند در معنای » شهروند و شهروندی « و در بعضی جاها به معانی دیگر و عامتری به کار رفتهاند، مانند واژههای »النّاس « و » ألأهل « و هم خانوادههای آنها. - عربیفر، - 1389
حقوق شهروندی از دیدگاه حضرت علی - ع -
امیرمومنان حقوق متقابل رهبری و مردم را بزرگترین حق ذکر کرده و فرمودهاند:» پس، خدای سبحان برخی از حقوق خود را برای بعضی از مردم واجب کرد، و آن حقوق را در برابر هم گذاشت، که برخی از حقوق، برخی دیگر را واجب گرداند، و حقّی بر کسی واجب نمیشود مگر همانند آن را انجام دهد. و در میان حقوق الهی، بزرگترین حق، حق رهبر بر مردم وحقﱢ مردم بر رهبر است؛ حقﱢ واجبی که خدای سبحان بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن راعامل پایداری پیوند ملّت و رهبر، و عزّت دین قرار داد. پس رعیّت اصلاح نمیشود جز آن که زمامداران اصلاح گردند و زمامداران اصلاح نمی شوند جز با درستکاری رعیّت. و آن گاه که مردم حقﱢ رهبری را اداء کنند، وزمامدار حقﱢ مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت یابد، و راههای دین پدیدار و نشانهای عدالت برقرار، و سنّت پیامبر - ص - پایدار گردد.
پس، روزگار اصلاح شودو مردم در تداوم حکومت امیدوار و دشمنان در آرزوهایش مأیوس گرددمی . امّا اگر مردم بر حکومت چیره شوند، یا زمام دار بر رعیّت ستم کند، وحدت کلمه از بین می رود، نشانه های ستم آشکار، ونیرنگ بازی در دین فراوان میگردد، و راه گسترده ی پیامبر - ص - متروک، هواپرستی فراوان، احکام دین تعطیل و بیماریهای دل فراوان شود.مردم از این که حقّ بزرگی فراموش میشود، یا باطل خطرناکی در جامعه رواج مییابد، احساس نگرانی نمیکنند! پس در آن زمان نیکان خوار و بدان قدرتمند میشوند و کیفر الهی بر بندگانبزرگ ودردناک خواهد بود. پس بر شماست که یکدیگر را نصیحت کنید ونیکو همکاری نمایید. - دشتی، - 1386
