بخشی از مقاله
چکیده
در پژوهش حاضر درصددیم »مفهوم و حقوق شهروندی« را ازدیدگاه امام علی - ع - بررسی کنیم. چرا که با رجوع به دستورات و راهنماییهای پیشوایان دینی، می توان به درکی درست از این مورد رسید لذا دراین راستا با تاکید بر سخنان آنحضرت در نهج البلاغه می خواهیم به فهم و دانش صحیحی در این زمینه دست یابیم. به این منظور مسئله چیستی مفهوم و حقوق شهروندی در نهج البلاغه با تاکید بر هفت محور، یعنی بستر، مبانی، محتوا، عمق، نوع، گستره و غایت شهروندی بررسی می شود. یک جامعه اخلاقی در صورتی به وجود میآید که اعضای آن به یکدیگر احترام گذاشته و بر مسئولیت های خویش واقف باشند. نگاه خلیفه و حاکم، سمتگیری سوی فرهنگی یا گروهی خاص ندارد، بلکه نسبت به همگان همراه با برابری و انعطافپذیری است. توسعه و همبستگی در جامعهای که بنیان آن، نه بر مبنای احساس، که بر مبنای عقل بناشده است امری قابلانتظار خواهد بود.
با انتقال دیدگاه امیرالمؤمنین - ع - به دنیای امروز، میتوان به این نتیجه رسید که ایشان موضوع فرهنگ و عقیده خاص را در توصیف حق هیچگاه به میان نمیآورد؛ زیرا بهخوبی از عواقب آن آگاه بود. موضوع کمک متقابل از مضامین برجسته در سخنان امیرالمؤمنین - ع - است. ازآنجاکه این مفهوم سبب پدیداری حق در جامعه میشود، بیداری حس شهروندی را دامن زده و درنتیجه، شهروند فعال را در مقابل نوع منفعل آن پرورش داده و انسان مسئول را به جامعه میشناساند.
کلمات کلیدی: حقوق شهروندی، نهجالبلاغه، حق، اجتماع، امام علی علیه السلام
-1 مقدمه
اهمیت نهجالبلاغه، در عصری که پیشرفت تحقیق و بررسی در اصول و مبانی نظری و عملی سیاست و حکومت، با رویکرد به متون اصیل دینی مشهود است، بر کسی پوشیده نیست. سیاست در این کتاب قابلردیابی است، چراکه بازگشت نظری و عملی به میراث اسلامی- سیاسی از لوازم بالندگی تفکر و اندیشه جدید است و عمدهترین زیربنای این میراث بزرگ، سیره معصومان - ع - بهویژه سیره حکومتی امام علی - ع - بخصوص در نهجالبلاغه، میباشد. از طرفی مفهوم و جایگاه شهروندی نیز یکی از مسائل مطرح و مهم در عصر کنونی است. بعد از انقلاب اسلامی رویکرد به مباحث و موضوعات نهجالبلاغه شدت و جلوه جدیدی به خود گرفت و بخصوص در مباحث سیاست و حکومت کتب فراوانی نوشته شد، اما هیچکدام بهصورت مشخص به بررسی مفهوم شهروندی درنظرآن حضرت نپرداختهاند. دغدغه این پژوهش، بررسی و بیان »مفهوم و حقوق شهروندی« از دیدگاه آن امام با تکیهبر نهجالبلاغه است.
اهمیت موضوع با توجه به متون دینی بر ما روشن است؛ چراکه تشکیل نظام دینی یکی از اهداف پیامبران و امامان بوده است. بنابراین یکی از راهکارهای مهمی که در حفظ نظام دینی و بقای آن تأثیر بسزایی دارد، عملکرد مطلوب و حل مشکلات مختلف جامعه بر اساس مبانی اصیل اسلامی است. کارکرد حکومت اسلامی و مفاهیم مورداستفاده این نظام، امروزه در منظر جهانیان قرار دارد، ازاینرو، بر همگان ازجمله رهبران، نخبگان و آحاد مردم لازم است تا برای موفقیت هرچه بیشتر حکومت اسلامی و اجرای حقوق موردنظر آن بکوشند.
بیگمان یکی از راههای کارآمدی نظام بازشناسی مبانی فکری، حقوقی و ارزشهایی است که نظام اسلامی از آن ناشی شده تا بتوان با الگوبرداری صحیح و متناسب بازمان، نظام اسلامی را در جهان گسترش داد و حکومت علوی را الگویی تمامعیار برای تمام عدالتپیشگان و آزادگان عالم معرفی نمود. در این زمینه نظام اسلامی ایران نیز بیش از هرزمان دیگر به استفاده کامل از این الگو نیاز دارد. این استفاده مبتنی بر شناخت درست مبانی، اصول، روشها و حقوق در حکومت اسلامی و منجمله از زبان حضرت علی - ع - در نهجالبلاغه است که ازجمله حقوق مهم، مفهوم و حقوق شهروندی از دیدگاه آن حضرت میباشد. در پژوهش حاضر به این پرسش پاسخ داده میشود:
.1 شهروندی چیست و چگونه میتوان آن را تبیین کرد؟
.2 بسترو مبانی شهروندی در نهجالبلاغه کدام است؟
.3 محتوا، عمق و نوع شهروندی در نهجالبلاغه به چه صورت است؟
.4 گستره و غایت شهروندی در نهجالبلاغه، چگونه است؟
این مقاله درصدد است تا با استفاده از روش اسنادی و تتبع نظری، برخی مفاهیم حقوق عمومی را در متن نهجالبلاغه موردبررسی قرار دهد و در این مسیر از یافتههای جدید نیز درباره مفاهیم مربوطه بهره گیرد. یادآور میشود که منبع اصلی، کتاب نهجالبلاغه بوده و در مورد حقوق شهروندی و مطالب پیرامونی از سایر منابع نیز استفادهشده است.
-2 مفهوم و تعاریف شهروندی
شهروندی رامعمولاً قانون، معین میکند. در سنت جمهوریخواهی، صلاحیت کسب شهروندی به حقوق و وظایف خاص شهروندان بستگی دارد. بهطورکلی، صلاحیت و شرایط شهروندی منعکسکننده مفهوم اهداف جامعه سیاسی و دیدگاهی است که بر اساس آن اشخاص قادر به سهیم شدن در خیر مشترک، برخورداری از منافع آن و کمک به آزادی شهر میشوند. گرچه مفهوم شهروندی ممکن است به موقعیت تفویض شده قانون اشاره کند، اما میتواند این نظر را نیز طرح کند که اشخاص درنتیجه موقعیت خود در درون یک جامعه یا حوزه سیاسی میتوانند مستحق حقوقی نیز باشند. بر اساس این دریافت، افراد بهواقع درنتیجه مشارکت در یک زندگی مشترک، حقوق و وظایفی پیدا میکنند - بشیریه، . - 1390
-3 روششناسی تحقیق
بهطورکلی هرکدام از الگوهایی که برای گونه شناسی شهروندی مطرحشده است ویژگیهایی دارند. از میان نظریات شهروندی دیدگاههای برایان ترنز و کیث فالکس برای چارچوب موضوع این پژوهش، بهتر به نظر رسید، اما نواقص واضح و آشکاری نیز داشت که قابلچشمپوشی نبود. کیث فالکس کوشیده است تا نظریههای شهروندی را بر اساس این چهار مؤلفه اصلی بررسی کند: بستر، گستره، محتوا و عمق نوع شهروندی در الگوی ترنز نیز اهمیت دارد و میتواند میزان فعالیت یا انفعال شهروندان را در نظام سیاسی مشخص کند. این الگوها اغلب در بستر شهروندی مدرن مطرح میشوند. ازاینرو، برای یافتن الگوی مناسب برای طبقهبندی دیدگاههای اسلامی ازجمله در نهجالبلاغه، لازم است برخی مؤلفههای مربوط را نیز شناسایی کنیم یکی از مؤلفههایی که در این الگوها مطرح نشده، مبنای مشروعیت در الگوی شهروندی است. همچنین در متون اسلامی و تفکر اسلامی، ما قائل به یک غایت هستیم که تلاش بشر را در راستای رسیدن به این غایت ارزشمند میدانیم - بهروز لک، . - 1393 براین اساس میتوان با ترکیب دیدگاههای ترنر و فالکس و تکمیل آنها الگوی جدیدی را با هفت محور بستر، مبنا، محتوا، عمق، نوع، گستره و غایت شهروندی، مطرح کرد و چارچوبینسبتاً کامل برای بررسی »شهروندی در نهجالبلاغه« به دست آورد.
1. بستر شهروندی: چنانکه در الگوی فالکس نیز آمده است، مراد از این شاخصه، فضای شکلگیری ایده شهروندی است. در اینجا میتوان بسترهای مختلفی را برای شکلگیری شهروندی شناسایی کرد، مانند: بستر جامعه سنتی- بردهداری یا فئودالی، بستر دینی و بستر بورژوازی/ سرمایهداری.
2. مبنای شهروندی: مبنای شهروندی بر منظر نگرش به شهروندی و حقوق و تعهدات مربوط به آن ناظر است. با توجه به اینکه نظریههای مختلفی درباره مشروعیت وجود دارد، میتوان گونههای مختلفی را برای شهروندی کاملاً رقیق و تضعیف میشود، اما اگر شهروندی را در معنای عام آن در نظر بگیریم، میان این نظریهها و الگوی
