بخشی از مقاله
چکیده:
اگر بپذیریم که شهادت به عنوان یکی از مهمترین ادله اثبات در امور کیفری شناخته میشود و برخلاف برخی ادله مانند اقرا، تحصیل آن نیازمند همکاری شهروندان در اجتماع است، تردیدی باقی نمی ماند که قانونگذار باید برای ارزش نهادن به شهادت شهود به سمت یک روش حمایتی نسبت به آن ها حرکت کند. بیان شنیدهها، دیدهها و آگاهیهایی که افراد در تعاملات روزمره خود به آن دست مییابند در پیشگاه مقام قضایی، » شهادت « تعبیر میگردد. ادای شهادت علاوه تحکیم روابط میان شهروندان و تقویت رابطه آنها با حکومت، تضمینکننده امنیت در اجتماع و صیانت از عدالت کیفری است. در این فرایند شهود به علت ویژگیهای خاص خود یا اهمیت و شدت جرایمی که همکاری مضاعف آنها را میطلبد، باید از شیوههای حمایتی بهرهمند گردند که ریشه در حمایت از حقوق فردی و حقوق جامعه دارد. لذا برای شناخت مبنای این اقدامات، شایسته است علل آن را بر مبنای صیانت از حقوق فردی و کرامت انسانی بشر و حمایت از عدالت ترسیم نمود.
کلید واژهها:شهادت، حمایت از شهود، کرامت انسانی، حقوق دفاعی متهم، صیانت از عدالت
بیان مساله:
با تعمیق در نظامهای حقوقی حاکم در کشورهای جهان، شهادت را میتوان یکی از مهمترین و رایجترین ادله اثبات در امور جزایی در نظامهای عدالت کیفری از گذشته تاکنون دانست. هر چند از نظر قواعد شکلی و آیین دادرسی حاکم، چگونگی ادای شهادت و ماهیت آن، از نظامی به نظام دیگر متفاوت است ولی نقطه اشتراک تمامی این نظامها دستیابی به حقیقت و کشف واقع از طریق ادله مشروع و صادقانه به ویژه شهادت راستین و به دور از هرگونه تزویر، کذب و الزام و اجبار بیرونی است. به همین علت، حمایت از شهود در راستای دستیابی به اظهارات واقعی و صادقانه، از یک طرف و کشف و اثبات جرایم به ویژه جرایم مهم و سازمان یافته، از طرف دیگر مورد توجه قرار گرفته است. شهود بنابر وظیفه اخلاقی، یا قانونی خود میتوانند به یاری عدالت کیفری بشتابند تا ضمن همکاری با دادگستری، نقش مهم و ارزندهای در اثبات جرایم و تسریع جریان دادرسی کیفری ایفا کنند. بدیهی است که مشارکت شهود در فرآیند دادرسی کیفری و کمک به گردش چرخهای عدالت، موجب امنیت و آسایش خیال شهروندان خواهد بود.
در این نوشتار »حمایت از شهود در پرتو صیانت از حقوق افراد و کرامت انسانی« یعنی حمایت از حقوق بزهدیدگان و همچنین »حمایت از شهود در چالش با حقوق متهم« و سپس »حمایت از شهود در پرتو صیانت از عدالت و دادگستری« یعنی جلوگیری از انحراف فرایند دادرسی و اشتباه مقام قضایی مورد بررسی و مطالعه قرار میگیرد. حمایت از شهود در پرتو صیانت از حقوق افراد و کرامت انسانی در مقام تنظیم روابط مردم و حفظ نظم در اجتماع، حقوق برای هر کس، امتیازهایی در برابر دیگران میشناسد و توان خاصی به او میبخشد. این امتیاز و توانایی را »حق« مینامند که به مجموع آنها، »حقوق فردی« گفته میشود. بسیاری از این حقوق مانند حق حیات، حق آزادی،حق تساوی در برابر قانون، لازمه کرامت انسانی دانسته شده است و حتی اعلامیه جهانی حقوق بشر، لازمه حیثیت و کرامت انسانی را پایبندی به دو دسته از حقوق یعنی »حقوق مدنی و سیاسی« و »حقوق اقتصادی و اجتماعی« دانسته است - قاخری،1379،ص - 38
در قوانین ملی و بین المللی به کرّات از کرامت بشری یاد شده است ولی تعریفی از آن ارائه نگردیده است. برخی فلاسفه، کرامت را به معنای »پاک بودن از آلودگیها، عزت و شرف و کمال مخصوص به آن موجود که کرامت به آن نسبت داده می شود - جعفری تبریزی،1370،ص - 281تعریف کردهاند. کرامت به واسطه وجود استعداد، قدرت تفکر و اراده به انسان بخشیده شده است و برای دستیابی به اهداف بلند انسانی از جمله آزادی، عدالت و نظم عمومی، احترام و پاسداری از آن ضروری است. - هاشمی،1384،ص - 97 پس این حقوق در فرآیند دادرسی کیفری باید مورد توجه قرار گیرد و بر همین اساس، حمایت از بزهدیدگان در پرتو حمایت از حقوق فردی آنها بررسی میگردد. ضمن آن که حقوق فردی و کرامت انسانی متهم نیز مورد توجه قرار گرفته و حمایت از شهود در چالش با حقوق متهم مورد مداقه و بررسی قرار خواهد گرفت.
-1 حمایت از حقوق بزه دیدگان
جرم، خسارتهای فراوانی اعم از جسمی و روانی بر بزهدیدگان وارد میکند. اما توجه به بزهدیده و نقش او در جریان دادرسی و همچنین، حمایتهای مناسب از او موضوعی است که اخیراً مورد توجه حقوقدانان به خصوص جرمشناسان واقع شده است. به دنبال توجه به موضوع بزهدیده، شاخهای جدید در جرمشناسی به نام »بزه دیده شناسی« شکل گرفت که در ابتدا به بیان این موضوع پرداخت که »بزه دیده در معادله جرم – مجرم نقش اساسی ایفا نموده و مسائلی مانند کیفیت جبران خسارت، مجازات بزهکار، طرح و پیگیری شکایت و غیره در ارتباط مستقیم با اوست. آنچه در چهارچوب جرم شناسی قابل بررسی و توجه است، چگونگی نقشی است که قربانی در وقوع جرم ایفا میکند. - « نجفی توانا،1384،ص - 28
در مرحله دوم آنچه مورد توجه بزهدیده شناسان قرار گرفت، حمایت از بزه دیده در پرتو روشهای حمایتی مختلف بود. »بزه دیده شناسی حمایتی بر این اندیشه استوار است که جامعه به طور کلی و نظام عدالت جنایی به طور خاص باید در همه لایههای خود - یعنی لایه های مشارکتی، تقنینی، قضایی و اجرایی - ، توجه شایسته به حقوق و نیازهای بایسته بزهدیده داشته باشد و به ترمیم آسیبدیدگیها و جبران آثار بزهدیدگی آنان بپردازند. - «رایجیان اصلی،1384،ص - 17
در همین راستا، مجمع عمومی سازمان ملل متحد »اعلامیه اصول بنیادی عدالت برای بزه دیدگان و قربانیان سوء استفاده از قدرت1« را تصویب کرد. در این اعلامیه بیان شده است که باید با بزهدیدگان بر اساس حس همدردی و احترام به شأن آنها رفتار نموده و بزهدیدگان مستحق جبران خسارت از طریق دستیابی به نظام عدالت کیفری هستند. - «شعاعی، - 1384 نیازهای بزهدیدگان در فرآیند دادرسی کیفری در اسناد بین المللی مختلف مورد توجه قرار گرفته است. »نیاز به برخورد همراه با احترام و حفظ شخصیت؛ اجازه دسترسی به راههای رسیدن به عدالت و فرآیندهای قانونی جبران ضررهای وارد شده به آنان؛ لزوم جبران خسارتهای وارده به بزه دیدگان و خانوادهها و وابستگان آنها توسط مرتکبین«، - ویلیامز2،2001،ص - 98 از جمله نیازهای بزهدیدگان است که اسناد بینالمللی به آن توجه نمودهاند.
از آن جا که در بسیاری از پروندهها، این بزهدیده است که تنها شاهد حادثه بوده است، لزوم حمایت از او بیشتر احساس میشود. از یک سو، او ممکن است تنها شاهد پرونده و بیانات او تنها دلیل برای کشف حقیقت باشد و از سوی دیگر، او بزه دیده جرم است که لزوم حمایت از او بسیار ضروری است. با این وجود حتی در پروندههایی که بزهدیده فردی جدایی از شاهد جرم است نیز لزوم حمایت از شاهد و بزهدیده، به دلایل زیر احساس میشود: نخست، تهدید بزهدیدگان و شهود از طرفی، با عث میشود آنان از مراجعه به دادگستری و احقاق حق خود امتناع ورزند و از سوی دیگر، »ترس بزه دیدگان از انتقام و این که هر لحظه ممکن است مورد هجوم تهدید کننده قرار گیرند، به صورتی است که زندگی آنها را آشفته می سازد. بزه دیده ای که یک بار متحمل آسیبهای روانی از ناحیه بزهکار گردیده، تهدید مجدد وی به وارد آوردن آسیبهای جدی دیگر، اثرات مخرب روحی بر روح و روان او برجای میگذارد. - «میرزایی،1384،ص - 85البته تأثیرات منفی تهدید به روح و روان شاهدی که بزهدیده نیست نیز وجود دارد، زیرا او همواره در اضطراب و ترس از انتقامجویی بزهکار به سر میبرد.
مهمترین راهکاری که میتوان در اینجا ارائه داد، این است که در هنگام رسیدگی از مواجهه بزهدیده با متهم جلوگیری شود. زیرا فکر مواجهه مجدد با متهم، بزه دیده را دچار اضطراب میکند و بزهدیده دچار فشار روانی بسیار بالایی میگردد. دوم، از جمله نیازهای شهود در راستای حمایت از حقوق بزهدیدگان، پرداخت خسارتها و هزینههایی است که آنان در راستای ادای شهادت و کمک به بزهدیده در احقاق حق او، متحمل میشوند، لذا قانونگذار ایرانی در قانون آیین دادرسی کیفری، - ماده 160 قانون آیین دادرسی کیفری - به حمایت از شاهدی پرداخته است که برای ادای شهادت متحمل ضرر و زیان میگردد. »چنانچه شاهد یا مطلع برای حضور خود مدعی ضرر و زیانی شود و یا درخواست هزینه ایاب و ذهاب کند، دادگاه، در صورت تشخیص ورود ضرر، میزان آن را تعیین و متقاضی احضار را مکلف به تودیع آن در صندوق دادگستری میکند.« - آشوری،1383،ص - 96 این موضوع زمانی اهمیت بیشتری مییابد که شاهد از طبقه متوسط جامعه مثلاً طبقه کارگر بوده و بخواهد از راه دور برای ادای شهادت حاضر شود و به همین علت مجبور شود یک روز کاری خود را تعطیل کند. در اینجا اگر هیچگونه جبران خسارتی از او نشود، احتمال این که از ادای شهادت خودداری ورزد بسیار زیاد است.
