بخشی از مقاله
چکیده
فارسآموزان،ی در مراحلِ مختلفِ یادگیری زبان فارسی به عنوان زبان دوم یا زبان خارجی، دچار مشکلات آوایی متعدّدی میشوند. فارسیآموز سیستم آوایی و واجی زبان مادری خود را در ذهن دارد و هنوز با سیستم آوایی و واجی زبان فارسی آشنا نشده است؛ بنابراین آواها و واجهای زبان فارسی را طبق سیستم آوایی و واجی زبان مادری میشنود و حتی تلفظ میکند. این نوشته با توجه به دانش آواشناسی، آواهای زبان فارسی را دسته بندی کرده و خطاهای احتمالی فارسیآموزان و راه پیشگیری از این خطاها را بیان کرده است.
کلیدواژهها: آموزش زبان فارسی، آواهای زبان فارسی، آواشناسی، واجشناسی، نظام آوایی، خطاهای آوایی. 1مقدّمه -
جهان امروز را جهان ارتباطات و فنّاوری اطّلاعات میدانند. در چنینای،دورهاطّلاع گیری و اطّلاع رسانی حرف اوّل را میزند. کشوری که در امر اطّلاع گیری و اطّلاع رسانی دست برتر را داشته باشد، بیتردید در زمینههای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی گوی سبقت را از دیگر کشورها میربایدزبان. یگانه رسانه فراگیر در عصر فنّاوری اطّلاعات است. زبان فارسی نیز از این قاعده مستثنی نیستاز. آن گذشته، زبان فارسی حامل تمدّن و فرهنگی سترگ و تاریخی است که میتواننامش را فرهنگ و تمدّن ایرانیBاسلامی گذاشت. دفاع از این فرهنگ و رساندن آن به گوش انسانهای مشتاق، وظیفه هر ایرانی مسلمانی است. بسیاری از زبانشناسان از رابطه دوسویه فرهنگ و زبان سخن گفتهانددر. طول تاریخ پژوهشگرانِ زیرشاخههای گوناگون دانش بشری از جمله نشناسان،زبا رابطه تنگاتنگی بین زبان یک ملّت از یک سو و فرهنگ و تمدّن آن از سوی دیگر دیدهاند.
سوسور - 1913B1857 - 133 زبان را پیشرو اندیشه بشری میدانستبه. اعتقاد او زبان مقدّمه درک درست جهان است؛ بنابراین از نظر سوسور این زبان است که جهان بینی بشر را شکل میدهد - Chapman, 2006: 9018 - و فرهنگ و تمدّن او را میسازد. به نظر او، قبل از دخالت زبان و نظام حاکم بر آن، هیچ اندیشهای و هیچ مرزبندی و مقولهبندی مشخّصی از جهان ممکن نیست - - Saussure , 1916: 155 ادوارد ساپیر - 1939B1884 - 134، واژگان یک زبان را آیینه تمام نمای فرهنگو تمدّن جامعهای و مردمی میدانست که به آن زبان سخن میگویند. بنجامین لی وورف - 1941B1897 - 135، معتقد بود که هر زبان گویشوران خود را با واحدهای معنایی متفاوتی - Different Isolates of Meaning - مجهّز میکند و این امر امکان درک واقعیّت را و درست و نادرست بودن چیزها را برای گویشوران فراهم میکند - - Chapman, 2006: 9018 او معتقد بود که جهان مجموعهای در هم و بر هم و به هم ریخته است که باید به کمک ذهن ما و به کمک نظام زبانی موجود در ذهن ما، مرتّب و دستهبندی شود - - Carrol, 1956: 213 از پیوند دیدگاه دو دانشمند پیشین، یعنی ساپیر و وورف،نظریّه نسبیّت زبانی - Linguistic Relativity - بنیانگذاری شد - Richards & - Schmidt, 2002: 322
جان سخن در این تئوری این است که واژگان و نظام حاکم بر یک زبان با نوع جهانبینی گویشوران آن زبان ارتباط مستقیم دارد - - Chapman & Routledge, 2009: 116 ارتباط مستقیم و تنگاتنگ زبان فارسی و فرهنگ اسلامیایرانیB در طول تاریخ، نظریّه نسبیّت زبانی را به نوعی تأیید میکند. بعد از انقلاب اسلامی، سرنوشت ایران و اسلام و زبان فارسی بیش از پیش به هم گره خورده و تمدّن ایرانیBاسلامی، بلندتر و رساتر از همیشه پیش چشم جهانیان قد برافراشته و عرض اندام کرده استاین. زبانِ یک فرهنگ است که سبب پویایی و جاودانگی آن میشود و گسترش آن را در بین ملل و تمدّنهای دیگر ممکن میسازد. همین است که گسترش زبان فارسی را در دستور کار مسئولان فرهنگی کشور قرار داده است. بنابراین هر قدمی که در راه آموزش زبان فارسی به فارسی آموزان خارجی برداشته شود، به گسترش فرهنگ سترگ ایرانیBاسلامی در سطح جهان کمک میکند.
نزدیک دو دهه است که ترویج زبان و ادب فارسی از سوی نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی جدّی گرفته شده است. بدیهی است که ترویج زبان فارسی که مقدّمهای برای ترویج فرهنگ ایرانیBاسلامی است، باید بر پایه آخرین دستاوردهای علم آموزش زبان - Teaching - انجام پذیرد. در این علم، برای آنکه بتوانند یک زبان را راحتتر و آسانتر به زبانآموز آموزش دهند، آن را به چهار مهارت اصلی تقسیم میکنند: شنیدن - Listening - ، گفتن - Speaking - ، خواندن - Reading - و نوشتن - - Writing فارسی آموزان خارجی مانند هر زبان آموز دیگری، در شنیدن و گفتن دچار اشتباهاتی میشوند که با توجّه به نظام آوایی و واجی زبان فارسی و زبان مادری فارسیآموز خارجی قابل پیشبینی و البتّه پیشگیری است. این مقاله گامی است در جهت آشنایی بیشتر با نظام آوایی و واجی زبان فارسی و استفاده از این نظام جهت تجزیه و تحلیل خطاهای شنیداری و گفتاری فارسی آموزان خارجی.
- 2 دستهبندی آواهای زبان فارسی
فارسی آموز، آواهای زبان فارسی را با توجّه به نظام آوایی و واجی زبان مادریش میشنود و دستهبندی و حتّی تولید می-کند. استاد باید به موقع خطاها را تشخیص داده، در جهت رفع آنها و جلوگیری از تکرارشان با فارسی آموز تمرین کند. پس باید از یک سو شناخت کافی از نظام آوایی و واجی زبان فارسی داشته باشد و از دیگر سو توانایی تشخیص خطاهای ممکن را. به سخن دیگر استاد زبان فارسی باید شناخت دقیقی از تک تک آواهای فارسی داشته باشد و بتواند آنها را به درستی توصیف، مقایسه و دسته بندی کند.باید توجّه داشت که امروز علم آواشناسی پیشرفت زیادی کرده است. به ویژه از سال 1886 که گروهی از آواشناسان اروپایی انجمن بین المللی آواشناسی - - International Phonetic Association را تأسیس کردهاند - لدفوگد، - 26 :1982، پژوهشهای آواشناسی به ویژه پژوهشهای تطبیقی و بینزبانی شتاب بیشتری گرفته است.
انجمن فوق در سال 1889، الفبای آوانگاری بین المللی - - International Phonetic Alphabet یا IPA را اختراع کرد - کریستال، - 26 :1991 این الفبای بین المللی با اصول و قواعد آواشناختی و واجشناختی که از سوی انجمن فوق نهاده شده، بررسی، مطالعه و آموزش و یادگیری هر زبانی را آسانتر کرده است. آوا دونوع است: همخوان - صامت - که تعدادشان و انواعشان بیشتر است و واکهمصوّت - - که تعدادشان و انواعشان کم استدر. زیر ابتدا، با توجّه به آخرین دستاوردهای آواشناسی و واجشناسی، همخوانها و واکههای فارسی را دستهبندی میکنیم. سپس به پیشبینی خطاهای احتمالی در تشخیص و تولید آواهای فارسی از سوی فارسی آموز و ارائه راهکار در این باره میپردازیم.
- 1 .2 دسته بندی همخوانهای فارسی
پایه گفتار انسان را بازدم تشکیل می دهد. بازدم ستونی از هواست که از ششها آغاز به حرکت می کند و در مسیر خود از نای، تارآواها - Vocal Cards - ، حلق و سرانجام دهان یا سوراخهای بینی - خیشومها - میگذرد و پس از برخورد با موانعی که اندام-های گفتار در سر راهش قرار میدهند با حالتی ویژه به بیرون میرود - لدفوگد،119 :1982؛حق شناس، - 37 :1374 برای هر همخوانی در هر زبانی سه مختصّه تمایز دهنده - Distinctive Features - میتوان در نظر گرفت: باواکی یا بی واکی - Voicing - state، جایگاه تولید - Place of Articulation - و شیوه تولید - Manner of Articulation - - کار، - 1 :1993 با واکی یا بی واکی به حالت تارآواها در هنگام عبور ستون هوا بستگی دارد. چنانچه در هنگام عبور هوا تارآواها یا پرده های صوتی حرکت کنند، واج باواک میشود، در غیر این صورت بیواکجایگاه. تولید به جایگاهِ مانعِ ایجاد شده در مسیر هوا و شیوه تولید به شیوه خروج هوا از اندامهای گفتار بستگی داردمختصّه. باواکی/بیواکی همخوانهای زبان فارسی را به دو دسته تقسیم میکند:
همخوانهای باواک: / ب،د،گ،ق،ء،و،ز،ژ،ج،م،ن،ل،ر،./ همخوانهای بیواک: /پ،ت،ک،خ،ه،ف،س،ش،چ./ مختصّه جایگاه تولید در زبان فارسی نه گونه است؛ یعنی در نه نقطه از اندامهای گفتار ِفارسی زبانان امکان ایجاد مانع است. در هر جایگاه تعدادی از همخوانها تولید میشوند که مختصّه آن جایگاه را با خود دارند. پس همخوانهای فارسی را از نظر جایگاه تولید به نه دسته به شرح زیر تقسیم میکنند:
B2 لبیBدندانی - / : - Labiodentalsف، و./
B3 دندانیBلثوی - / : - Dental_alviolarت، د، س، ز، ن./
B4 لثوی - / : - Alveolarsل، ر./
B5 لثویBکامی - / : - Alveo_palatalsش، ژ، چ، ج./
B6 کامی - /: - Palatalsی/ در واژه ی" یار".
B7 نرمکامی - / : - Velarsک، گ./
B8 پس نرمکامی - / : - Post_veolarsق، خ./ B9 چاکنایی - / : - Glottalsء، ه./
مختصه شیوه تولید در زبان فارسی هفت گونه است؛ یعنی همخوانهای فارسی را از این نظر به هفت دسته میتوان تقسیم کرد:
B1 انسدادی - / : - Stopsپ، ب، ت، د، ک،گ، ق، ء./
B2 سایشی - / : - Fricatives ف، و، س، ز، ش، ژ./
B3 انسایشی - / : - Affricatesج، چ./
B4 خیشومی - / : - Nasalsم، ن./
B5 کناری - / : - Lateralsل./
B6 لرزشی - /: - Vibrantsر./
B7 نیمه مصوت - / : - Semivowelsی/ در واژه ی "یار". .
چنانچه همخوانهای فارسی را با توجّه به این سه مختصّه مفارق در جدولی قرار دهیم شباهت و تفاوت آنها ملموستر و بهتر دیده میشوند - ر. ک.یارمحمّدی،: 184 :1373 ؛ یاحقی و سعیدی، - 154 :1385 در این جدول، تمام همخوانهایی - حروفی - که در یک ستون هستند، جایگاه تولیدشان یکیاست؛ یعنی اصطلاحاَ هممخرج هستند و تمام همخوانهایی - حروفی - که در یک ردیف هستند روش تولیدشان یکی است که میتوانیم اصطلاحاَ آنها را همروش بنامیم. همخوانهایی که در دو ستون مجاور هستند قریب المخرج میباشند.
