بخشی از مقاله
چکیده
فیروزه از سنگهای زینتی و قیمتی است که استفاده از آن در ایران باستان و بعد از آن در دوره اسلامی رواج بسیاری داشته است. این سنگ به خاطر رنگ و ویژگیهایی که در باور عامه به آن نسبت داده شده، مانند خوش یمن بودن و دفع چشم زخم، سنگی محبوب قلمداد شده است و همواره در متون نظم و نثر فارسی و سفرنامه های تاریخی از جایگاهی ویژه برخوردار بوده است. نگارنده در این مقاله سعی کرده است با کمک متون ادبی، کانیشناسی و ادب عامّه، میزان ارزش و جایگاه این سنگ جادویی را نشان دهد و ثابت کند این سنگ و رنگ منسوب به آن تا چه اندازه مورد توجه ایرانیان بوده است.
کلید واژهها: فیروزه، رنگ فیروزهای، لوازم فیروزهای ، اعتقاد عوام، آیات واحادیث
-1مقدمه
ایران زمین، گنجینهای شگفت از انواع معادن و ذخائر گرانبهاست. فیروزه، یکی از کهنترین کانیهای شناخته شده در ایران به شمار میرود و در فرهنگ ایرانی، همواره گوهری مقدّس و ارزشمند بوده است که اگر پرسودترین نباشد، بیگمان یکی از زیباترین و پرگفتگوترین آنهاست. یافتههای باستانی مربوط به هزارههای پیش از میلاد، از جمله مهرههای فیروزه در قبرهای شهر سوخته، ارتباط فیروزه با باورها و اعتقادات پیشینیان را نشان میدهد. در هر جامعهای، بسته به اعتقادات مردم رنگ خاصی مورد توجه واقع شده است. »رنگ فیروزهای هم به علت شرایط اقلیمی و فرهنگی و هم طول موج این رنگ که از خصوصیات ظاهری آن است، در القاء مفاهیم معنوی مؤثر بوده است - مرادپور، . - 4 :1386 به همین دلیل فیروزه و رنگ آن نزد ایرانیان ارزش خاصی داشته است که عموماً گنبد مساجد و محراب را با کاشیهای فیروزهای تزئین میکنند و در دورهی اسلامی، رنگ شاخص بناهای مذهبی شده است. فیروزه در شعر و ادب فارسی نیز جایگاهی ویژه داشته است و در این پژوهش که به روش کتابخانهای و توصیفی انجام گرفته، ارزش و بازتاب آن در متون ادبی و اعتقادات عامّه نمودار شده است.
-2سنگ فیروزه
فیروزه سنگی رسوبی است که در زبان لاتین به نام »تورکواز« شهرت یافته است. زیرا در ایام گذشته، صادرات این سنگ از ایران به کشورهای اروپایی از طریق ترکیه صورت میگرفته است - شاردن، . - 734 :1372 معدن اصلی آن در نیشابور خراسان است و به رنگهای آبی آسمانی، آبی مایل به سبز، سبز مایل به زرد و خاکستری مایل به سبز وجود دارد. فیروزه یکیاز اوّلین کانیهای قیمتی استخراج شده بوده و به دلیل رنگ زیبایش بسیار ارزشمند است. رنگ آن از آبی آسمانی تا سبز، بسته به میزان آهن و مس موجود در آن تغییر میکند. سبک و بسیار شکننده بوده و بافتی صدفی دارد - توکلی بزاز، . - 71 :1380 ترکیب شیمیایی فیروزه، اکسید آلومینیوم %84/36، اکسید فسفر %34/12، اکسید مس %27/9، آب %47/19 و نیز ناخالصی نیکل و منگنز میباشد. فیروزه دارای وزن مخصوص 6/2-8/2 و ضریب شکست 65/1، 61/1 و سختی 5-6 است - همان: . - 71
بهترین نوع فیروزه را مربوط به نیشابور میدانند و نوع مرغوب آن به فیروزهی اسحاقی معروف است. نقل است که حضرت اسحاق - ع - این سنگ را از کوه مخصوصی در نیشابور یافته است: »در کوه نیشابور هفت کانی واقع است که انواع هفتگانه فیروزه را ازآنها استخراج میکنند و بهترین آنها کانی است که خلف خلیل، پدر اسرائیل، صاحب نفس قدسی، ابوالانبیاء، اسحق نبی - ع - اظهار و افشا آن نمود و آن کانی را اسحاقی و ابواسحاقی گویند« - محمدبن منصور، - 23 :1335 در بیشتر آثاری که پیرامون کانیشناسی و شناخت جواهرات به چاپ رسیده است، به انواع فیروزه و خواص و ویژگیهای آنهااشاره شده است. از جمله ابوریحان بیرونی در کتاب »الجماهر فی الجواهراز« قول جابربن حیّان صوفی، این سنگ را سنگ غلبه و چشم زخم و قدرت میداند - بیرونی، » . - 276 :1374جوهری نیشابوری« جواهرشناس برجستهی قرن 6 معتقد است: »فیروزه دافع چشم بد است و هرکسی فیروزه با خویشتن دارد، بر خصمان غالب باشد - جواهری نیشابوری، . - 134 :1383
همچنین در تنسوخ نامه ایلخانی آمده است: »دیدن فیروزه بر روشنایی چشم بیفزاید و داشتن فیروزه به فال نیکو دارند و گویند کسی که با خود دارد بر خصم فیروزی یابد و رسم پادشاهان قدیم چنان بوده است که چون آفتاب به حمل شدی و سر سال نو بودی جواهر قیمتی حاضر کردندی و در آن نگریستندی جهت فال نیکو. یاقوت و زمرّد و مروارید و فیروزه در قدح ها و شربت انداختندی و در این معنی میل به فیروزه بیشتر کردندی« - طوسی، - 79 :1348 سابقهی استفاده ازاین سنگ به دوران باستان برمیگردد. در مصر باستان علاوه بر کاربرد زیورآلات، درساخت مواد آرایشی نیزمورد استفاده قرار میگرفته است. در ایام قدیم از حدود 4000 سال قبل از میلاد مسیح، فیروزه برای ساختن مواد آرایشی، جواهرات و طلسم به مقدار زیاد مورد استفاده قرار میگرفت و بدین دلیل ذخایر شناخته شده آن زمان که در شبه جزیره سینا در مصر واقع بود، به سرعت رو به اتمام گذاشت - ادیب، . - 504 :1389
-3جایگاه فیروزه در نزد ایرانیان
در فرهنگ ایران سنگ فیروزه را مقدس میپنداشتند و آن را مظهر پاکی و خلوص میدانستند. ظروف سلاطین و مُهرهای حکومتی با این سنگ ساخته میشد و تاج و تخت شاهان را با این سنگ تزیین میکردند. این سنگ در ایران باستان »اخشایین« نامیده میشده است - کنت، . - 530 :1379 و نمونههایی که در کاوشهای باستانشناسی به دست آمده است، نشان میدهد که در هزاره دوم قبل از میلاد در ایران به عنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرار میگرفته است و از کتیبه بنیاد کاخ داریوش در شوش معلوم میگردد که از خوارزم، برای زینت آلات کاخ آورده میشده است - زاوش، . - 192 :1348
