بخشی از مقاله
چکیده
در مقاله حاضر کوشش شده استبا توجه به سرشار بودن شعر دفاع مقدّس از پیامهای گوناگون سیاسی و عقیدتی و ملّی، جایگاه ادب تعلیمیدر شعر دفاع مقدّس مورد بررسی قرار گیرد.شعر دفاع مقدّس مانند خود دفاع مقدّس، آرمانگرا است.شاعران دفاع مقدّس با یاری تعالیم عالی و معارف اسلامی افکار و عقایدی همچونباورهای: عمیق مذهبی، ایثار و فداکاری، حفظ وطن، مبارزه و مقاومت، تعهّد، برادری و برابری، مقابله با تهاجم فرهنگی، شهادت و شهید، مردانگی و غیرت و... را ترویج و تبلیغ کردهاند که در مقاله حاضر به شکل خلاصه و دستهبندی بیانشده است.
کلیدواژهها: شعرمعاصر، شعر دفاع مقدّس، ادب تعلیمی
مقدمه
تعلیم در لغت به معنی آموزش و یاددادن و ارشاد به معنی راه راست نمودن، راه حق نمودن، به حق و درستی رهنمون کردن و در اصطلاح هر اثری که هدف آن تعلیم و ارشاد باشد اثر تعلیمی و ارشادی است »اثر ادبی تعلیمی، اثری است که دانشی - چه عملی و چه نظری - را برای خواننده تشریح کند، یا مسائل اخلاقی، مذهبی، فلسفی را به شکل ادبی عرضه دارد. - «شمیسا،:1387 ص - 255 ادب تعلیمی در سراسر دوره های گوناگون نظم و نثر فارسی نمود فراوان دارد از نوشتههای خواجه عبداالله انصاری، تذکره الاولیای عطار، اسرارالتوحید، حکایات گلستان و... همچنین مثنوی مولوی، بوستان سعدی، قصاید ناصرخسرو، جام جم اوحدی و...طبیعی است که ادب تعلیمی در »شعر گسترش بیشتری یافته است و یکی از دامنهدارترین و گستردهترین اقسام شعر در ادبیات فارسی شعر تعلیمی است.شاعران مسائل اخلاقی و روانشناسی و اجتماعی را بهصورت غیر نمایشی بیان کردهاند و بدین گونه ادبیات تعلیمی ما از ادبیات غرب وسیعتر شده است. - «داد،:1382 ص - 21
با پیروزی انقلاب اسلامی معیارهای ارزشی و اخلاقی و تفکرات و فرهنگ مردم ایران تغییر کرد. آن نگاه سطحی و مادیگرا بهزندگی و پدیده ها جای خود را به دیدی آرمانگرا و معنوی داد و مردم با پیروی از رهبر آزاده ی خود امام خمینی - ره - - که عامل پیوندشان خداپرستی و توحید بود- انقلابی را به وجود آوردند که در میان همهی انقلابها یگانه و بینظیر است. همین دید و تفکّر جای خود را در ادب و شعر زبان فارسی باز کرد.اندکی پس از پیروزی انقلاب، جنگ تحمیلی علیه ایران آغاز شد و این بار شاعران که مدّتی پیش در شعر انقلاب اسلامی حضوری به هنگام داشتند با رسالتی جدید پا به عرصه گذاشتند آنها با یاریگرفتن از تعالیم عالی و معارف اسلامی به ترویج و تعلیم افکار و عقایدی همچونباورهای: عمیق مذهبی، ایثار و فداکاری، حفظ وطن، مبارزه و مقاومت، تعهّد، برادری و برابری، مقابله با تهاجم فرهنگی، شهادت و شهید، مردانگی و غیرت و...پرداختهاند.
.1 تعلیم باورهای عمیق مذهبی از قبیل جهانبینی الهی، ذکر نام و یاد اهلبیت - ع - و ولایت مداری، ظهور، شهید و شهادت، مقدّس دانستن دفاع و...تردیدی نیست که بسیاری از تعالیم و باورهای مذهبی و عقیدتی مردم ایران در سالهای دفاع مقدّس به ظهور پیوست. چنانچه در سالهای جنگ هشتساله مردم تبلور باورهای مذهبی خود را نمییافتند پای به میدان نبرد نمیگذاشتند اینکه در جنگ فقط ارتش رسمی ایران سرگرم مبارزه نیست یعنی اینکه نیروی ایمان و عقیده کاری کرده است کهبسیاری با الگو قرار دادن حماسه کربلا و مانند آن راهی عرصه خون و خطر شدند.شاعر دفاع مقدس که خود این روش و منش عقیدتی را باور دارد و به چشم خویش دیده است به بیان و بازتاب دادن ماجراپرداخته است. در نمونههایی از شعر دفاع مقدّس نگرش الهی و رفتار خدامحورانه و پیروی از مکتب و مرام اهلبیت خود را نشان میدهد:
در امتداد نمازم تو را صدا کردم شکسته شد نمازم چو قامتت بشکست - شریعتمداری، نخل...، ص - 135
بوی پایان زمان انتظار بوی آن خورشید پنهان می دهی - مردانی ، نقد و تحلیل ... ،ص - 205
شب چو در محراب خون، قندیل ماه آویختند هالهای برگرد وی، از دود آه، آویختند
رشته لعلی، از شهید ستان ما، برداشتند قدسیان، بر گردن خورشید و ماه آویختند - مشفق کاشانی،گزیده...،ص - 269
ای که اندر سر هوای کربلا داری، بیا جامهای بر تن کن از دیبای خون پالای سرخ - کشمیری ،صهبای...،ص - 49
چون نماز لاله بر سجاده سبز نسیم جذبه نور خدا، در جلوه از سیمایتان - خوانساری، گزیده...،ص - 206
قدم بگذار بر چشمم شهادت که من مشتاق دیدار تو هستم - شریفی، از نسل ...، ص - 50
زهر سو فتنه می بارد الهی پناهم باش در این بیپناهی - عیب پوش، همپای...، ص - 215
حسین ای مظلوم! / ببین که غربت یک شهر با من است امشب به نام نامی تو / چراغ زمزمه در شهر روشن است امشب - باقری ، نقد و بررسی... ج 2، ص - 38
به خویش خواندمان خاک کربلای حسین به شوق بوسه به آن آستانه برخیزید - محمودی ، عوامل معنوی...،ص - 70
خورشید شاهد ما بود/ که ما/ زیر گلولههای مکرّر دشمن/ نماز میخواندیم - عزیزی، نقد و بررسی...ج 2، ص - 30
بود جنگ ز آثار وحشیگری دفاع است آیین پیغمبری...
...دفاع است واجب بهسان نماز به راه خداوند دانای راز
تفاوت میان دفاع است و جنگ دفاع است واجب ولی جنگ، ننگ - کرمی ، شاهد... ،ص24 ، مقدمه -
بوی عطر نجیب آلاله، بوی سیب و شهادت و قرآن بوی پرواز، بوی عاشورا، بوی عصر ظهورمی آید - کراماتی، نقد و بررسی...ج3،ص - 39 .2
تعلیم و ترویج صبر وتحمّل و پایداری و استقامت: در جنگ هشتساله نابرابر که دشمن زبون جنگ را از خاکریزها به شهرها می کشاند و مردم بی گناه را به خاک و خون میکشید و سختیها و دشواریهای ناشی از فشار اقتصادی و کمبود ارزاق هم مزید بر علّت شده است ترویج فرهنگ بردباری و مقاومت بهترین آرامبخش در فضای پشت جبهه و حتّی در جبههاست که البتّه این حالت هم بیربط باانگیزههای معنوی و مذهبی نیستشعر. دفاع مقدّس در بخشی از درونمایههای خودمروّج و آموزشدهنده مقاومت و بردباری و استقامت و پایداری استپرداختن. به صبر و تحمّل رزمندگان در میدان جنگ، خانواده شهدا، سختیهایی که آزادگان در زمان اسارت تحمّل کردهاند و مشکلات و سختیهای جانبازان و...نمونههایی از این نوع است.برکش لگام توسن لعل آتشین را بر تیغ سر کن لحظههای واپسین را - بختیاری، نخل ...، ص - 8
کنون صبر باید بر این داغها که پُر گل شود کوچهها،باغ ها - قزوه،گزیده...،ص - 61
بلندقامت صبر، ای شکوه بی مانند به دستبوسی تو اهل عشق میآیند
به بیکرانگیات رشک می برد هامون به استقامت تو غبطه میخورد الوند - راکعی،گزیده...،ص - 202
...حدیث گل نشنیدم بدین جمال و کمال چنانکه سرو ندیدم به استواریشان
...فتاده اند اگر در سیاهچال ستم سپیده سر زند آخر ز بردباریشان
بهجاست تا به ابد بر سریر سرخ شفق نشان غیرت و ایثار و پایداریشان - براتی پور،آتش...،ص - 19
کوهی از التهاب بر دوشی، مثل آتشفشان خاموشی تکوتنهادر این فراموشی، مُهری از صبر بر دهانزده ای - فردوسی - ع - ، هم سرو ...، ص - 165
گر چه شب پیچید در پاهایمان تا سحر از پانمی باید نشست - پرند وار، نخل ...، ص - 105
از پا منشین که باز پاییز جسور در جنگل ما قبر به دوش آمده است - بختیاری، نخل...، ص - 7
.3تعلیم عشق و ایثار و فداکاری و ازخودگذشتگی و وفاداری: بهراستی راه حلّ بسیاری از چندوچونها در باب دفاعمقدّس بدون توجّه کردن به مقوله عشق و ایثار ممکن نیست چه آنان که به عشق رسیدن به کربلا پای در میدان نهادند و چه آنان که عشق به ایران را از نگاه و منظر آرش و رستم و کاوه میدیدند، در دوران جنگ هشتساله کاری کردند کارستانشعر. دفاع مقدّس اینگونه عشق و دوستی به ایران و اسلام را در درون خود جای میدهد و کوشش میکند که آن را به نسلهای دیگر هدیه دهد:
ایثار و فداکاری رزمندگان در جبهه و اینکه شهدا چگونه از جان خود گذشتند تا به کشور آسیبی نرسد و...
چقدر عشق شکوفا شده در باورتان و غزل میچکد از حاشیهی دفترتان - فرامرزی نیا، قاصدکهای ...، ص - 78
رخش توفان پوی را تا کربلا خواهیم تاخت با حسینابنعلی - ع - عهد و وفاداریم ما - حجتی، همپای...، ص - 104
ما به اثبات وفا، تا آخرین دم را بسنجیم تا کفن بر دوش خود، باافتخار انداختیم - ذاکر - نسیم - ، نخل...، ص - 119
شفاف به شکل آبشاری ز شکوه از خویش گذشتند و سرازیر شدند - حسینی، شاعری ...، ص - 64
به فصل حادثه از کوچههای آبی عشق سوار صاعقه با رایت بهار گذشت
گذشت از دل دشت جنون به دیدهی شوق چو کار عاشق بیدل ز اختیار گذشت - نوربخش،فرهنگ...،ص - 312
بیا عاشقی را رعایت کنیم ز یاران عاشق حکایت کنیم...
...از آنها که پیمانهی» لا« زدند دل عاشقی را به دریا زدند
ببین خانقاه شهیدان عشق صف عارفان غزلخوان عشق
چه جانانه چرخ جنون میزنند دف عشق با دست خون می زنند - حسینی، شاعری...،ص - 26
4تعلیم. حفظ وطن و حبّ وطن: از درونمایههای اصلی شعر دفاع مقدّس تعلیم وطندوستی و عشق ورزیدن به وطنی اسلامی، غرور ملّی، دفاع از تمامیت ارضی و نام های ایرانی استاین. نکته باید مورد توجّه قرار گیرد که هویت ایرانیان امروز برگرفته از دو عنصر ملیت ایرانی و هبمذ تشیّع است و هرگز نباید این دو مقوله را از همدیگر در دفاع مقدّس جدا نمود چون عشق به وطن و حفظ انقلاب اسلامی انگیزه شرکت جوانان این مرزوبوم برای دفاع بود و لذا عشق و شوق شهدای ما به زیارت نجف و کربلا در همین راستا قابلتحلیل هست. بهجرئت میتوان گفت در تمام شعر فارسی، دورهدفاع مقدّس بهترین مقطع برای به رخ کشیدن روحیه وطندوستی است حتّی در دوره قاجار که بخش وسیعی از ایران را از دست دادیم شاعران درباره حفظ مرز و کیان سرزمین
