بخشی از مقاله
صنایع دستی سیستان و بلوچستان
مقدمه:
استان سيستان و بلوچستان دارای آب و هوای خشک و گرم است و مردم آن به دو دسته ساکن و عشاير که ايلات بلوچ را تشکيل می دهند و غير ساکن هستند، تقسيم می شوند.
اصولاً منبع اصلی درآمد برای بلوچ های ساکن، کشاورزی و برای بلوچ های متحرک، دام پروری است که متأسفانه در سالهای اخير به علت خشکی فراوان، کشاورزی و دامپروری تا حد بسيار زيادی افت کرده است. در نتيجه عوامل مذکور، مردم استان سيستان و بلوچستان، به ناچار به فعاليت
های غير کشاورزی روی آورده اند و سعی کرده اند با توسل به فرآورده های مذکور، زندگی خود را سرو سامان بخشند، بجز ترانه ها و نغمه ها، صنايع دستی نيز بيانگر چهره ای از زندگی مردمان بلوچ است که در رنگها و نقش های سوزندوزی بلوچ يا گليم و قالی مفهوم می يابند.
جالب اينجاست که فعاليت های صنايع دستی به طور سنتی در استان مذکور توسط زنان انجام می شود زيرا زنان بلوچ به علت زندگی بسيار محقرانه خود چندان فعاليت خانه داری ندارند. به واسطه سنت ها و عقايد مردان، در خارج از خانه هم نمی توانند کار کنند، در نتيجه هر زن و دختر بلونچ از هفت سالگی و به بهانه تزئين لباس خود، سوزندوزی بلوچ را می آموزد و بدين ترتيب به معاش خانوانده کمک می کند، سفالسازی، قالی و گليم بافی و حتی نمد مالی که کاری سخت و مردانه است، توسط زنان سيستان و بلوچستان انجام می شود.
مهمترين رشته های صنايع دستی رايج در استان عبارتست از:
قالی بافی، گليم بافی، سفالگری، حصير بافی، پرده بافی، چادر بافی، نمدمالی، خراطی و سوزندوزی بلوچ، سکه دوزی و آيينه دوزی، پريوار دوزی، توردوزی، خامه دوزی و سياه دوزی.
قالی بافی:
شروع قاليبافی در سيستان به دو هزارسال پيش برمی گردد که اقوام سکايی در دشت زرخيز سيستان ساکن شده و به کشاورزی پرداختند و بافندگی خود را همچنان حفظ کردند. قوم مذکور در قرن پنجم ق.م. قالی و گليم می بافتند و نمد توليد می کردند و از گورهای آنان در شمال آلتايی واقع در سيبری، قالی، گليم و نمد به دست آمده است.
در نوشته های اوايل دوره اسلامی، سيستان دارای بهترين بافته های ابريشمی و پشمی بوده است. شهرت بافته های سيستان در آغاز دوره اسلام نشان از سابقه طولانی و درخشان قالی بافی در منطقه دارد. کشف "قالی پازيريک" نشان می دهد که اين قالی توسط اقوام سکايی بافته شده است و به جرأت می توان گفت سکاها نخستين کسانی بودند که بافته هايی بسيار زيبا از خود به جای گذاشته اند.
طرحهای قالی سيستان شبيه به نقش های ترکمن است و نقش های اصيلی چون بلوچی، مددخانی، فتح اللهی و غيره که در اکثر نقاط ايران شناخته شده و در استان های کرمان، خراسان و مازندران مشتری های قديمی دارند. طرحهای مذکور بدون داشتن طراح و نقاش، به صورت ذهنی از نسلی به نسلی ديگر منتقل شده اند.
قالی بافان سيستانی به واسطه زندگی غير ساکن از دارهای افقی استفاده می کردند ولی در حال حاضر دارهای آنان به دارهای عمودی تغيير يافته است.
گليم بافی:
از ديگر رشته های مهم صنايع دستی که هم در سيستان و هم در بلوچستان رايج است، گليم بافی است. گليم بيشتر توسط زنان چادرنشين که دامدارند، بافته می شود که از پشم دامهای خود برای مواد اوليه گليم بهره می برند.
نقشهای گليم اکثراً سنتی و بدون طرح و الگو است و بيشتر از نقش های سوزندوزی بلوچ استفاده می شود، رنگهای مورد مصرف در مايه تيره است و رنگهای مشکی، زرشکی و قرمز و اندکی رنگ سفيد يا زرد به کار می رود.
سوزندوزی:
بدون ترديد سوزندوزی بلوچ را بايد در زمره يکی از اصيل ترين و جالب ترين رشته های صنايع دستی کشور به حساب آورد که آوازه شهرتش به فرسنگها دورتر از اين خاک نيز رسيده و مردم بسياری از نقاط مختلف جهان، بلوچستان را به پشتوانه آن می شناسند. هنر ظريف و پر سابقه ای که هيچکس به درستی نمی داند از چه زمانی در ايران شروع شده است. آنچه مسلم است تقريباً تمامی زنان و دختران بلوچ که در فاصله سنی چهار تا چهل سالگی (و حتی گاه تا شصت سالگی)، دست اندر کار آن به حساب می آيند.
در زندگی ساده و به دور از تجمل زنان بلوچ، شايد مهمترين وسيله تزئين لباس همين سوزندوزی است. اگر از آنان بپرسيد از چه زمانی پيراهن خود را سوزن دوزی می کنند، آن را وصيت پدران خود می دانند و مانند هر هنر قومی نمی توانند منشأ آنرا تعيين کنند.
سوزندوزان بلوچ با نقش گل ها و بوته ها و ترکيب رنگ ها، طبيعت رنگين و زيبايی آفريده و جهانی ساخته اند که در انديشه و خيالشان شکل می گرفته است. طبيعت را آن چنان که دوست داشته و می خواسته اند ترسيم کرده اند، نه به آن شيوه و شمايلی که وجود دارد.
پيراهن بلوچ با چهار قطعه تزئين يافته است که عبارتست از يک قطعه پيش سينه، دو قطعه سرآستين و قطعه ديگر که در زير پيش سينه به طور عمودی تا پايين پيراهن دوخته می شود و جيب يا در اصطلاح محلی "گوپتان" ناميده می شود.
سوزندوزی بلوچ به صورت پيش سينه، جيب، سرآستي
ن، پادامنی، سجاده، نوار، کراوات، کمربند، کوسن، دستمال، روميزی، پرده، سفره، اشارپ و پارچه کلهمک آباژور ارائه می شود. از طرحهای اصيل مورد استفاده در سوزندوزی بلوچ می توان از طرحهای گل سرخ، چشم ماهی و مرواريد نام برد.
در سوزندوزي به بیش از دو نوع ماده اوليه نيازي نيست : نخ و پارچه. سوزندوزان بر حسب امکانات و سلیقه از نخ دمسه (D.M.C.) يا از نخهاي پاکستاني استفاده ميکنند.
پارچه هایی که روي آن سوزندوزي انجام ميگيرد يا پارچه پنبه يي پاکستاني است که نازک و ريزباف بوده و براي محصولات پر کار در قطعات کوچک مورد استفاده قرار ميگيرد و يا پارچه گاندي ايراني است که معمولا به عرض 120 سانتيمتر در بازار زاهدان بافت ميشود. معمولا سوزندوزان مستقلا به تهيه ي محصول مي‌پردازند و در صورت کار گروهي پس از‌پياده کردن طرح کلي، هرزن يا دختر سوزن دوز يک رنگ را تماما سوزندوزي مي‌نمايد و براي قسمت بعدي و استفاده از رنگ ديگر در توليد
محصول آنرا به هنرمند بعدي سپرده و اين‌‌عمل تا خاتمه ي کار و تکميل محصول ادامه مييابد. براثر اقداماتي که توسط سازمان صنايع‌‌دستي ايران بمنظور شناساندن و معرفي محصولات سوزندوزي بلوچ بعمل آمده، عرضه ي‌فرآورده‌هاي توليدي در منطقه ي مذکور از محدوده ي اين استان پاي فراتر نهاده و آوازه ي‌نقشهاي اصيل و زيباي آن تا خارج از کشور و اقصي نقاط عالم راه يافته و با استقبال فوق‌العاده ي علاقمندان به محصولات هنري و سنتي ايران روبرو گرديده و در حال حاضر همه‌ساله مقاديري از نمونه‌هاي جالب و ارزنده ي اينگونه محصولات به ممالک مختلف جهان صادر‌ميشود.
خامه دوزی:
خامه دوزی بسيار شبيه سوزندوزی بلوچ است با اين تفاوت که در آن فقط از نخ سفيد يک رنگ استفاده می شود. اين هنر تنها در روستاهای سيستان رواج دارد.
محصولات خامه دوزی شامل عرقچين، لباس، پيش سينه، جانماز، روميزی و ... است، که اکثراً برای افراد مسن خاص تهيه می شود.
سياه دوزی:
نوع ديگر سوزندوزی در سيستان، سياه دوزی است که در آن از نخ سياه ابريشم استفاده می شود و روی لباس مورد استفاده قرار می گيرد.
خامه دوزی و سياه دوزی تنها جنبه خود مصرفی داشته و فقط بين اهالی سيستان خريد و فروش می شود.
سفالگری:
کلپورگان مرکز توليد نوعی سفال در بلوچستان است که در 30 کيلومتری شهرستان سراوان واقع شده و نوع خاص سفال کلپورگان در ايران کاملاً مشخص است و شباهتی از نظر توليد و رنگ به سفالهای ديگر مناطق ايران ندارد. سفال کلپورگان توسط زنان بلوچ و به صورت کاملاً ابتدايی توليد می شود.
در ساخت سفال، مردان فقط وظيفه حمل خاک از تپه تا محل سفالگری و آماده کردن گل را به عهده دارند و تمامی مراحل ساخت همانطور که گفته شد توسط زنان انجام می گيرد. گل با دست زنان سفال ساز شکل می گيرد و تراش داده می شود و با سياه قلم تزيين می شود. نقش ها ساده و هندسی است. مصنوعات ساخته شده شامل: ديگ، سينی، کوزه، قليان، گلدان، ليوان، قوری، مجسمه حيوانات و... است
.
سفال هفت هزارساله "كلپورگان"با شهرت جهاني شاهكار دستان هنرمند زنان بلوچ درايران زمين است. هنر سفالگري منحصر به فرد "كلپورگان " هنري است كه ازهزاران سال قبل نسل به نسل به زنان بلوچ منتقل شده و گذرقرن‌ها از زيبايي و اصالت آن نكاسته است.
پيشينه هنرسفالگري(سفال‌سازي ) در سيستان وبلوچستان با توجه به اسناد و مدارك به عصر پارينه سنگي و پيش از تاريخ مي‌رسد. در شهر سوخته سيستان توليدسفال بسيار چشمگير بوده اما سفالگري كلپورگان در منطقه بلوچستان حكايتي ديگر دارد.
توليد سفال‌هاي كلپورگان شباهت بسياري به سفال‌هاي بدست آمده‌ازكاوش‌هاي باستان شناسي در هزاره‌سوم پيش از ميلاد كرمان، گيلان و مناطقي از كشورهايي چون ژاپن و هند دارد. بارزترين وجه تمايز سفال كلپورگان با ساير موارد مشابه طريقه ساخت آن است كه همچنان بر اساس الگوهاي قديمي و باستاني چند هزارساله ساخته‌مي‌شود.
خالقان سفال كلپورگان درتاريخ هميشه زنان بوده‌اند، زنان سفالگر از چرخ سفالگري استفاده نمي‌كنند آنها سفال‌هارا با دست مي‌سازند و براي تزيين سطح آن از اشكال خاص هندسي استفاده مي‌كنند كه قدمتي چند هزار ساله دارد. روش ساخت سفال مذكور موسوم به‌روش لوله‌اي است واين سفال بدون لعاب و با نقوشي سياه‌رنگ تزيين مي‌گردد.
تمام تزيينات سفالينه‌ها،نمادهاي تجريدي و ذهني هستند كه نسل به نسل به يادگار مانده و حكايت از خواهش‌هاي روحي هنرمند مي‌كند و گاهي نشان ازاعتقادات و باورهاي نشات گرفته از محيط دارد.
ماده اوليه سفال كلپورگان از نوعي خاك حاصل ميشود ومردان بلوچ اين خاك رااز منطقه‌اي به نام "مش كوتك" واقع در دو كيلومتري شمال شرقي روستا تهيه و سپس با مخلوط كردن به ماده‌اي دوغاب مانند آن را به گل مبدل ساخته در اختيار زنان هنرمند بلوچ قرار مي‌دهند.
سفال كلپورگان اغلب به شكل كاسه، كوزه، جام، قدح، پارچ و ليوان ساخته ميشود و اكثر ظرف‌هاي ساخته شده داراي سرپوش است. اين نوع سفال‌سازي در نقاط ديگري از سيستان و بلوچستان مانند سرباز و جالق نيز رايج است، اماسفال روستاي كلپورگان مرغوب‌تر و از شهرتي بيشتر برخورداراست.
جايگاه و منزلت صنايع دستي سيستان وبلوچستان به ويژه سفال كلپورگان در آسمان هنرهاي اصيل و مردمي اين مرز و بوم آنگونه مي‌درخشد كه‌جاذبه آن "الينا سوراينن" محقق وسفالگرفنلاندي را به روستاي كلپورگان كشانيده است.
اين محقق سفال شناس وسفالگر فنلاندي پس از چهار بار سفر تحقيقي به كلپورگان و جمع آوري نتايج تحقيقات خود و معرفي سفال كلپورگان در كشور فنلاند توانست علاوه بر آشنا ساختن مردم آن كشور با اين هنر منحصربه‌فرد، توجه سفير فنلاند در ايران را نيز به اين هنر جذاب جلب نمايد.
سفير فنلاند درايران در سال ۱۳۸۱با سفر به كلپورگان از هنرنمايي زنان سفالگر اين روستا از نزديك ديدن كرد. اگرچه اين صنعت ديرينه باشهرت جهاني جزو شگفتي‌هاي سفالگري ايران به شمارمي رود اما بقا وادامه اين صنعت نيازمند حمايت و توجه است
سکه دوزی :
سکه دوزي يکي از هنرهاي دستي بلوچستان است که عموما خانواده‌هاي بلوچ از آن جهت‌تزئين رويه ي رختخواب يا زينت گردن شتر در موقع عروسي استفاده ميکنند و اغلب جهت‌زينت اطاق نيز به ديوار مي‌آويزند.
هنر سکه دوزي در بلوچستان مانند سوزندوزي داراي‌سابقه اي طولاني است و تقريبا در تمامي مناطق روستائي استان رايج مي‌باشد و توليد و‌عرضه ي آن جنبه محلي دارد و اگر داد و ستدي در اين خصوص صورت بگيرد بيشتر در بين‌خود اهالی است.
مرغوبيت محصولات سکه دوزي شده بستگي زيادي به مواد اوليه مرغوب‌دارد. مهمترين موادي که در ساخت محصولات سکه دوزي شده بکار مي‌رود عبارت است از‌پارچه هائي که داراي برق و جلا مي‌باشد (مانند جرسه)، دکمه،، آينه، پولک، خرمهره و امثال آن. در گذشته به دليل هم مرز بودن منطقه با کشورهاي هند و پاکستان، اهالي بلوچستان اين نوع مواد اوليه را ابتدا از هندوستان و
سپس از پاکستان وارد مي کردند و به همين‌جهت در مورد اصالت اين هنر بومي استان شبه و شک فراواني وجود داشت به طوري که‌‌بعضي از محققين و کارشناسان اين رشته آن را نشات گرفته از هنرهاي دستي هند عنوان‌کرده‌اند در حاليکه به هيچ وجه چنين نيست و سکه دوزي هنري صد در صد بلوچي است و‌داراي اصالت بومي بوده و مختص منطقه ي بلوچستان مي‌باشد و اگر
مشابهت هايي بين اين‌‌هنر و انواع آن در کشورهاي همجوار ديده ميشود فقط به جهت وجوه اشتراک فراواني است که اهالي بلوچستان ايران با اقوام ساکن در کشورهاي مجاور از نظر قوميت، نژاد، زبان و‌فرهنگ دارند و لذا وجود اين تشابهات در هنر دستي ساکنين اين مناطق امري طبيعي است.
سکه دوزي‌ها دو نوع است. يکي آنها که براي آويختن ساخته مي شوند و اغلب مجموعه اي از‌اشکال لوزي، مربع و مثلث دارند که براي اين کار پارچه را به شکلهاي مورد نظر انتخاب کرده بنا به سليقه ي خود به طرز بسيار زيبايي روي آن دکمه هاي سفيد مي‌دوزند و در لابلاي‌دکمه هاي دوخته شده آينه هاي کوچک و بزرگ و پولک قرار مي‌دهند و شکل بديع بوجود‌مي آورند.
محصولات توليدي همان گونه که گفته شد بسيار جالب بوده و داراي اصالت‌‌مي باشد و اين همان نوع سکه دوزي هايي است که هم اکنون در اغلب فروشگاههاي سازمان صنايع دستي ايران عرضه شده و به فروش مي رسد. اگر چه در حال حاضر قسمت اعظ‌م مواد اوليه ي مورد نياز اين نوع توليد از داخل کشور تامين مي‌گردد، ولي هنوز قسمتي از مواد‌مورد نياز اين صنعت مانند آينه هاي بزرگ و کوچک و برخي از انواع پولک‌ها به دليل عدم توليد آنها در داخ
ل، و فراواني و ارزاني آن در پاکستان به صورت قاچاق از آن کشور وارد مي شود.
در سالهاي اخير، سازمان صنايع دستي ايران به دليل نقش اين صنعت در اقتصاد منطقه و قابليتهاي آن در جهت ايجاد درآمد براي زنان و دختران روستايي به آن اهمييت‌بيشتري داده و جهت تشويق روستاييان بلوچ به فعاليت بيشتر در اين رشته، اقدام به خريد توليدات سکه دوزي شدۀ صنعتگران استان نموده است. مهمترين مراکز توليد و عرضه سکه دوزي، روستاهاي اسپکه، پيپ، فنوج، چانف و آهوران از توابع شهرستان ايرانشهر است و سازمان صنايع دستي ايران در عين حال بر حسب
امکانات‌اقدام به خريد توليدات صنعتگران اين رشته از ديگر نقاط بلوچستان نيز مي کند. در حال‌حاضر مديريت صنايع دستي سيستان و بلوچستان در يک کارگاه در اردوگاه افاغنه زاهدان با تامين مواد اوليه مورد نياز صنعتگران، راسا دست به توليد اين نوع کالا زده و با نظ‌ارت‌‌مستمر سعي در بالا بردن کيفيت و ايجاد تنوع در طرحها، با حفظ اصالت‌هاي بومي و فرهنگي منطقه دارد. نوع ديگر سکه دوزي که توليد آن جهت ارائه به بازار فروش چندان مقرون به صرفه نيست و معمولا جز در منازل
خود اهالي در جايي ديگر يافت نميشود، نوعي است که بيشتر روي رختخواب مي‌اندازند و ساخت آن شکل بخصوصي دارد که بر روي قطعه يي بافته شده از‌پشم به طول تقريبي 3 متر و عرض 50 سانت در متن طرح مورد نظر دکمه مي دوزند، در‌لابه‌لاي دکمه هاي خر مهره و آينه هاي ريز و
درشت را جا داده اطراف آن را مي‌پوشانند. و از‌يک طرف سراسر طول محصول را با منگوله هايي از پشم زينت مي‌دهند. اين سکه دوزي‌ها‌سنتي بوده و تهيه ي آن براي خانواده‌هاي بلوچ هزينه ي بسياري در بر دارد زيرا مواد زينتي‌آن نسبت به آويزهاي ديواري خيلي بيشتر است و گرانتر هم تمام مي شود. مرغوبيت اين‌‌نوع سکه دوزي‌ها بستگي مستقيم با وضع مالي خانواده ي توليد کننده و سليقه ي سازنده دارد و از طرفي دارا بودن تعداد بيشتر سکه در منزل هر فرد نيز معرف وضع مالي خوب آن شخص مي‌باشد.
سفالگری در کلپورگان
چکیده:
کلپورگان روستایی است در 25 کیلومتری شرق سراوان و در 350 کیلومتری زاهدان در استان سیستان و بلوچستان با 289 نفر جمعیت در 57 خانوار.
این روستا، با خانه های کاه گلی و نخلستان های کوچک، به سبب سفال ویژه ای که در آن تولید می شود، شهره است و نیز به دلیل قرار گرفتن در کنار جاده ای که به مرز ایران و پاکستان منتهی می شود، از جنب و جوش بی نصیب نیست.
از گفتار پا به سن نهاده های روستا چنین استنباط می شود که در گذشته اغلب ساکنان کلپورگان سفالگر بوده اند و وسایل مورد نیاز بسیاری از اهالی بلوچستان را می ساختند؛ اما اکنون تنها اعضای یک خانوار به صورت مستقل به این کار مشغولند.
ابزار سفالگران کلپورگانی بسیار ساده و ابتدایی و یاد آور ابزارهای انسان های نخستین است.
مقدمه:
استان سیستان و بلوچستان دارای 187502 کیلومتر مربع مساحت است که 15197 کیلومتر مربع آن به منطقه سیستان و 172305 کیلومتر آن به منطقه بلوچستان اختصاص دارد.
طبق سرشماری سال 1375 جمعیت این استان 579/722/1
نفر است که در 7 شهرستان (16 شهر)، 29 بخش و 92 دهستان به سر می برند.
یکی از مهمترین دلمشغولیهای اهالی این استان، به ویژه دختران و زنان، تولید صنایع دستی است از قبیل سوزن دوزی بلوچ، قالی بافی، سفال سازی، گلیم بافی، خورجین بافی، پلاس بافی، جواهر سازی، خراطی، آهنگری، حصیربافی و ...
