مقاله در مورد معماری آثار تاریخی شهر کاشان

بخشی از مقاله

معماری آثار تاریخی شهر کاشان

خانه‌هاي تاريخي كاشان، گنجينه‌اي گرانبها از معماري اصيل ايراني
آنگاه که بر اثر بريدگي فرهنگي، رشته هاي اصالت ديرين، گسسته و آثار آن در همه جا و همه چيز نمايان شد، تمايل به يافتن هويت اصيل خود فزوني يافت. در اين ميان آثار معماري گذشته نيز همچون ساير گزينه هايي که نشانه اي از اصالت گذشته ما داشتند، نيازمند بازشناسي و معرفي شدند تا گوهرهاي فرو خفته و خاک گرفته بار ديگر به جلوه گري بپردازند.

هر چند معماري کهن اين سرزمين، تاريخي چند هزار ساله را پشت سر دارد اما تلاش هايي که جهت شناسايي و معرفي آثار به جامانده صورت گرفته، سابقه اي کوتاه دارد و تنها يک دهه است که دلسوزان فرهنگ و هنر اين مرز و بوم به صورت جدي به بازنگري و بازسازي اين آثار گران سنگ روي آورده و کوشيده اند گردوغبار قرون را، از چهره اين گوهرهاي تابناک بزدايند.
بافت تاريخي کاشان يکي از همين گنجينه ها است که گوهرهاي چشم نواز و خيال انگيز زيادي را در دل خود دارد و عليرغم توجهات به عمل آمده، اقدامات و تصميمات موثرتري را جهت احيا» و بازشناسي مي طلبد.
کاشان به عنوان يکي از مهم ترين قطب هاي گردشگري کشور با آثار باستاني برجسته، بناهاي تاريخي و معماري کهن و شايان تحسين خود، از ديرباز مورد توجه گردشگران ايراني و خارجي بوده است.

وجود آثار باستاني غارنشينان کفتارخون با قدمت 45 هزارساله، تپه هاي تاريخي و 9000 ساله سيلک، در کنار بافت تاريخي و بقعه هاي متعدد امامزادگان، غناي خاصي به اين شهر تاريخي بخشيده است.
کاشان که تا اواخر حکومت قاجار بافت ارگانيک خود را در محدوده تاريخي خود حفظ کرده بود، از آغاز دوران پهلوي دوم به موازات دگرگوني هاي مختلف در عرصه هاي فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي رو به گسترش نهاد و همگام با توسعه هاي شهري، تغييرات کالبدي چندي را پذيرا شد.
شهر کاشان با 8 هزار و 500 هکتار وسعت يکي از شهرهاي مهم کشور از نقطه نظرهاي مختلف اقتصادي، مذهبي، علمي، صنعتي، تاريخي و گردشگري به شمار مي رود که با توجه به قرار گرفتن آن در مسير شاهراه تهران به جنوب کشور، از اهميت ويژه اي برخوردار است.
کاشان که در پهنه بندي جغرافيايي اقليمي، تابستان هايي بسيار گرم و خشک و زمستان هايي نسبتا سرد را به خود مي بيند در حاشيه کوير، کم آب اما سرسبز، جمعيتي نزديک به 300 هزار نفر را در خود جاي داده است.مردم کاشان، مردماني فعال و سخت کوش در عرصه هاي مختلف و در عين حال بسيار مهمان نواز هستند.دارالمومنين قديم، اينک شهري است که عليرغم تغييرات گسترده زندگي شهري همچنان سعي در حفظ هويت تاريخي مذهبي خود دارد.
شهري که با صدها مسجد، حسينيه، بقعه امامزاده ها، بناها، بازار و باغ هاي تاريخي خ

ود، گنجينه اي از بناهاي تاريخي و جاذبه اي خاطره انگيز براي گردشگران به شمار مي رود.
محدوده 500 هکتاري بافت قديم، عرصه اي گسترده و نياز از آميختگي خشت و گل، گچ و کاشيکاري، مقرنس کاري و ... است که با بهره گيري هنرمندانه و استادانه از شرايط محيطي و اقليمي کاشان 48 محله، 50 گذر،74 آب انبار، بازار، حدود 250 خانه قديمي و... و به بيان شيواتر روي هم رفته بيش از 980 اثر تاريخي و معماري را در دل خود جاي داده است.
اين بناها شامل محله سلطان اميراحمد، محله سوريجان، مسجد و مدرسه آقابزرگ، حمام سلطان اميراحمد، بقعه سلطان اميراحمد، خانه هاي تاريخي بروجردي ها، طباطبايي ها، عباسيان، عامري ها ، احسان، قرائتي، تبريزي ها، عطارها، آل ياسين، تاج و ده ها نمونه ديگر است.
بافت تاريخي کاشان با 500 هکتار مساحت، در حال حاضر بخش کوچکي از شهر 8 هزار و 500 هکتاري کاشان را تشکيل مي دهد و علي رغم از دست دادن جمعيت قديمي، هويت تاريخي - مذهبي خود را حفظ کرده است. با تشکيل هيئت امنا»، مرمت و احياي ابنيه تاريخي کاشان، طي طرحي مدون، خريداري و بازسازي خانه هاي تاريخي بافت قديم آغاز و در قدم اول خانه معروف طباطبائي ها که تبديل به مخروبه شده بود، خريداري و مرمت شد.
پس از آن خانه هاي عباسيان، عامري ها، تبريزي ها، قرائتي و ... و حمام سلطان اميراحمد، خريداري و مورد مرمت و بازسازي قرار گرفت. اين بازسازي ها، در کنار برگزاري سالانه جشنواره هايي نظير جشنواره گل و گلاب، جشنواره انار و ... توجه بيشتر گردشگران داخلي و خارجي به کاشان و بازديد آنها از اين شهر را در پي داشته و توانسته در توسعه صنعت گردشگري منطقه و رشد بازده اين صنعت در منطقه کاشان نقش بسزايي داشته باشد.
كاشان - خانه‌هاي تاريخي كاشان به عنوان گنجينه‌اي گرانبها از معماري اصيل ايراني از جاذبه‌هاي اين شهر براي هر گردشگري است.
خانه‌هاي تاريخي كاشان، چون نگيني بر انگشتري آثار تاريخي اين شهرستان، جلوه نمايي مي‌كند و گردشگران خوش ذوق و هنردوست سراسر ايران بلكه سراسر جهان را به خود جلب كرده اند.
اين خانه ها، ويژگيهاي زيبا و منحصر به فرد معماري اصيل ايراني و اسلامي را به گونه‌اي

در خود جاي داده‌اند كه تحسين يك يك بازديدكنندگان را بر مي انگيزد.
حدود ‪ ۲۳۸‬سال پيش، زلزله مهيبي، شهر كاشان كه در آن زمان در زمره يكي از زيباترين شهرهاي جهان بود را به كلي ويران كرد و آثار و بناهاي منحصر بفرد آن نابود شد، اما بعد از آن زلزله، والي مقتدر كاشان، مرحوم عبدالرزاق خان، اين خطه را بازسازي كرد.
از اين رو بيشتر خانه‌هاي تاريخي اين شهرستان، مربوط به دوران قاجاريه و بعد از اين زلزله است .
معماري خانه‌هاي تاريخي اين شهر، با توجه به فرهنگ مردم اين ديار و نيز اقليم خاص آن، ويژگيهاي ممتازي دارد.
رييس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كاشان، در مورد معماري كلي اكثر خانه‌هاي

تاريخي كاشان، چنين مي‌گويد: بيشتر اين خانهها به شكل گودال باغچه، گود برداري شده و حياط آنها، عموما ‪ ۴‬متر از سطح كوچه، پايين تر است.
محسن عبداللهي روز `پنجشنبه در گفت و گو با ايرنا، اظهار داشت: اين ويژگي ، دسترسي به قناتهاي شهر را آسانتر ، خانه را در برابر زلزله مقاوم و در خنك كردن هواي گرم تابستان كاشان نقش مهمي ايفا مي‌كند به گونه‌اي كه دما در سردابهاي (زيرزمينها) اين خانه‌ها بين ‪ ۱۵‬تا ‪ ۲۰‬درجه پايين تر از دماي بيرون است.
وي، با اشاره به چگونگي شكل‌گيري فضا در خانه‌هاي تاريخي كاشان، خاطرنشان كرد: اين خانه‌ها داراي ، سردر ورودي با كوبه‌هاي ورودي زنانه و مردانه جداگانه ، هشتي ورودي شامل دالان ورودي پيچ دار در پشت سر در و سكوهاي پيرنشين در خارج از خانه است .
عبداللهي افزود: اتاقها و فضاهاي خانه، در يك، دو، سه و يا چهار طرف حياط خانه شكل گرفته‌اند و بيشتر شامل يك اتاق شاه‌نشين سه يا پنج و حتي هفت دري، با تزيينات زيبايي همچون گچبري، آينه كاري و نقاشي هستند كه توسط راهروهايي به يكديگر مرتبط مي‌شود.
موسس و مدير خانه هنرمندان كاشان، در مقاله خانه تاريخي تاج، نيز خانه هاي تاريخي كاشان را به ‪ ۲‬دسته تقسيم مي‌كند و مي‌نويسد: دسته اول، خانه هاي ساده بيروني و اندروني گودال باغچه‌اي است كه اكثريت خانه‌هاي كاشان را تشكيل مي‌دهد و دسته دوم خانه‌هاي بزرگ و با عظمت اشراف‌نشين است .
سيد علي اكبر حلي، درونگرايي اين خانه‌ها را نخستين ويژگي آنها دانسته و آورده است: بيرون خانه‌هاي تاريخي كاشان ديواري كاهگلي و بسيار ساده است و درون انها داراي عظمت و شكوه معماري اصيل ايراني است.
وي، با اشاره به ويژگي خط آسمان در معماري خانه‌ها و شهر كاشان، مي‌نويسد : در كنار خانه عباسيان، به عنوان ارزشمندترين اثر مسكوني دوران قاجاريه در جهان، خانه‌هاي تاج و رزاقيان با وسعت محدود بسيار نجيب و ساده قرار گرفته است، اما بام همه اين خانه‌ها همتراز است.

حلي، اين موضوع را يكي از ويژگيهاي مردم شناسي در كاشان مي‌داند چرا كه ثروتمندان و متمولان اين شهر، با وجود توان مالي زياد، خانه‌هاي خود را مرتفع نساخته‌اند تا بدين وسيله ديگر خانه‌ها تحقير نشده و آفتاب و نور از آنها گرفته نشود.
ا در بين اين خانه ها، دو خانه طباطبايي‌ها و بروجردي ها، از شهرتي ويژه برخوردارند و بيش

تر مواقع با هم از آنها ياد مي‌شود.
خانه تاريخي طباطبايي ها، در جوار بقعه متبرك امامزاده سلطان امير احمد(ع ) كاشان در زميني به مساحت ‪ ۴‬هزار و ‪ ۷۳۰‬متر مربع به دست معمار چيره دست كاشاني، استاد علي مريم، بنا شده است.
اين خانه زيبا، داراي دو قسمت اندروني و بيروني است كه بخش اندروني آن داراي دو حياط، بخش بيروني داراي يك حياط مركزي است و يك حياط نيز براي خدمه تعبيه شده است.
حسين علي پور مدني در راهنماي سياحتي كاشان آورده است: قسمت اندروني خانه طب

اطبايي ها، شامل اتاق پنج دري ساده در مركز و دو حياط در دو طرف آن است و سردابهايي دارد كه بادگيرها، هوا را در آن جريان مي‌دهند.
وي مي‌افزايد: در زير قسمت اندروني اين خانه تاريخي، بويژه اتاق مركزي، سرداب بزرگي قرار دارد كه بدليل وجود بادگير، سقف ضربي، نوع مصالح به كار رفته در بدنه و غيره، اختلاف دمايي بين ‪ ۱۵‬تا ‪ ۲۰‬درجه بين زير زمين و بيرون آن مشاهده مي‌شود.
قسمت بيروني خانه تاريخي طباطبايي‌هاي كاشان، شامل تالار بزرگ (اتاق شاه نشين) با نورگيرها و پنجره‌هاي مشبك رنگي، اتاقهاي گوشواره در دو طرف اين اتاق و ايواني با آيينه كاري و گچبري‌هاي چشم نواز در جلوي اتاق شاه نشين است.
در راهنماي سياحتي گردشگري كاشان، با اشاره به اسناد و قرائن، آمده است:
هنرمند بزرگ و نقاشباشي دربار ناصرالدين شاه قاجار، ميرزا ابوالحسن غفاري ، ملقب به صنيع الملك (عموي كمال الملك)، در اجراي گچبري‌ها و ترسيم نقاشي‌هاي اين خانه نظارت داشته است.
اين خانه، به شماره ‪ ۱۵۰۴‬در يازدهم بهمن ماه ‪ ۱۳۵۵‬در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
خانه تاريخي بروجرديهاي كاشان نيز داراي معماري بسيار زيبا و دقيق است و بخشي از نقاشي اتاق شاه‌نشين (تالار بزرگ) اين خانه به دست هنرمند بلند آوازه كاشاني، كمال الملك، نقش بسته است.

خانه بروجرديها حدود سال ‪ ۱۲۷۵‬توسط بازرگاني به نام سيد حسن نطنزي كه به دليل وارد كردن مال التجاره از بروجرد به حاج حسن بروجردي مشهور بوده، با معماري استاد علي مريم ساخته شده است.
اين خانه نيز از دو قسمت اندروني و بيروني تشكيل شده است و در بدو ورود، به خانه وارد هشتي ورودي خانه شده و درب ورود به قسمت اندروني خانه نيز در اين هشتي قرار 

در راهنماي سياحتي كاشان آمده است: در قسمت جنوبي خانه تاريخي بروجردي ها ، تالار سرپوشيده‌اي قرار گرفته است كه بر پيشاني آن مي‌توان هنرنمايي استادكار ايراني را نظاره گر بود، به طوري كه منافذ مشبكي كه براي تهويه هواي تالار در اين قسمت تعبيه شده است، با گچبري جالب و ديدني درآميخته و دلربايي مي‌كند.
وي، با اشاره به تزئينات و نقاشي‌هاي زيباي خانه بروجرديها نوشته است:
سقف اين تالار با طرح بسيار زيبايي گچبري و مقرنس كاري و رنگ آميزي شده است و سقف و بدنه داخلي اين تالار و تالارهاي مجاور، با نقشهاي گل و مرغ و شكارگاه و حيوانات، گچبري و نقاشي و با خط خوش تابلوهايي زيبا آفرينش شده است.

خانه بروجرديها كه به زيباترين خانه تاريخي كاشان مشهور است، به شماره ‪ ۱۰۸۳‬در سيزدهم خردادماه ‪ ۱۳۵۴‬در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
اين خانه به همراه ديگر خانه‌هاي تاريخي در خيابان علوي كاشان به عنوان جزيي از بافت تاريخي و با ارزش كاشان محسوب مي‌شود.
سال گذشته، كاشان پذيراي بيش از يك ميليون و ‪ ۲۰۰‬هزار گردشگر و مسافر نوروزي بود و بي‌شك، بيشتر آنها ميهمان خانه‌هاي قديمي اين شهر كه گنجينه اي از فرهنگ، هنر، آداب و رسوم و ويژگيها و ظرافتهاي هنر معماري است، بوده اند.
تپه هاي باستاني سيلك

پس از فرونشستن آب درياچه مركزي و خشك شدن تدريجي آن، ساكنان اطراف آن مجبور شدند نواحي حاصلخيزي مانند اطراف فين كه همان منطقه «سيلك» باشد را جهت زندگي كردن و سكونت اختيار كنند، ولي اين قدمت تا پيش از شصت سال پيش همچنان ناشناخته بود تا اينكه بر اساس بررسي هاي علمي پروفسور گريشمن در سال 1311 ش (1933 م) قدمت آثار به جا مانده در اين تپه ها به هزاره پنجم تا اول قبل از ميلاد منسوب گرديد. آثاري از اين تپه ها در موزه هاي لوور فرانسه، ملي ايران و باغ فين موجود مي باشد.
اين تپه در مغرب مسير كاشان- فين و در مجاورت جاده قرار دارد. سيلك در حال حاضر مشتمل بر يك تپه شمالي و يك تپه جنوبي است كه به فاصله 500 متر از يكديگر قرار دارند. و در جلو اين تپه ها گورستانهائي از انسانهاي ماقبل تاريخ وجود دارد.

باغ فين

بناي اوليه باغ فين به قبل از اسلام و با تمدن سيلك پيوند خورده است كه تمدن سيلك نيز پيوندي ناگسستني با چشمه جوشقاني دارد كه در بالاي باغ جاري است، و به چشمه سليمانيه معروف است و از ديرباز همچنان در آبادي منطقه فين موثر بوده است.
از زمانهائي بس دور در پائين اين چشمه باغي وجود داشته است كه كمي پائينتر از باغ فعلي بوده و بر اثر زلزله اي كه در سال 982 ه.ق روي داد باغ به كلي ويران شد كه به دستور شاه عباس صفوي بعد از سال 1000 ه.ق باغي در مكان فعلي كه در حقيقت قسمتي از باغ قديمي بود

ساخته شد.از سال 1135 قمري بعد از حمله افاغنه آباداني باغ به ركود گرائيد ولي با دستور كريم خان زند به خصوص با ساختن عمارت كه به نام «خلوت كريم خاني» در ضلع جنوبي باغ واقع است باغ فين روي به آباداني گذاشت ولي با زلزله معروف سال 1192 قمري باغ فين نيز آسيب كلي ديد،كه پس از آن يعني از سال 1200 قمري و با روي كار آمدن سلسله قاجار به خصوص با دستور فتحعلي شاه به مرمت و عمارت، باغ جاني دوباره گرفت كه ساختمان شتر گلوي فتحعلي شاهي

در ضلع جنوب غربي باغ و حمام سلطنتي بزرگ كه در مجاورت حمام اوليه ساخته شد از آثار آن مي باشد. ولي با تبعيد صدر اعظم مقتدر ايران يعني اميركبير و سپس شهادت آن رادمرد در اين باغ، اين آباداني روي به ويراني نهاد.
با آغاز مشروطيت به جهت وضع دفاعي بناي باغ، اين مكان پناهگاه اشرار و ياغيان گشت و در مدت 14 سال ياغيان مصالح و اشياء گرانبهاي آن را به يغما برده و به تخريب باغ پرداختند. پس از ختم غائله اشرار، به مرمت باغ پرداخته شد. از وقايع مهم تاريخ در اين باغ مي توان به جشن تاج گذاري رسمي شاه اسماعيل صفوي و نيز قتل ميرزا تقي خان امير كبير در اين باغ اشاره كرد.
سردرب، ديوار و برج ها

مجموعه باغ فين حدود 25000 متر مربع مساحت دارد كه در بدو ورود به اين مجموعه ، با ساختمان رفيع سردرب ورودي باغ برخورد مي كنيم. اين قسمت از باغ در دوره صفويه بنا گذاشته شده است اين بنا داراي دو طبقه كه طبقه تحتاني شامل هشتي و دالان ورودي به باغ با اتاقهاي جانبي و طبقه فوقاني شامل سالن وسيع و زيبائي است كه داراي چشم انداز خوبي بر اطراف و از جمله بر باغ دارد و داراي درهاي مشبك و زيبائي است.
در اطراف باغ از جمله در طرفين سردر، ديواري به ارتفاع پنج و شش متر و هفت برج ديده مي شود.