بخشی از مقاله
کاربردهاي اخلاق در فناوري اطلاعات
1- مقدمه
اخلاق شاخه اي از فلسفه است که به بررسي تصميمات و فعاليت ها، ضمن احترام به رابطه آنها با درونمايه اجتماعي مي پردازد. سابقه تاريخي این موضوع شامل ده فرمان کتاب مقدس ، عناصر فلسفه کنفوسيوس و ارسطو مي باشد. به عنوان يک رشته تحقيقی و تجربی، اخلاق شامل نتايج بسيار متفاوتي در فناوری اطلاعات و سيستم هاي اطلاعاتي مي باشد و به همان نسبت، گروه هاي متفاوتي از مردم در صنعت و دانشگاه شامل مديران، معلمان و دانش آموزان به صورت شخصي و اجتماعي آن را به کار مي برند.
اخلاق به عنوان سيستمي به هم پيوسته از قوانين اجتماعي، استانداردها و اصولي براي حل مشکلات تعريف شده است. بعضي از مردم اعتقاد دارند که اخلاق هنگامي ضرورت پيدا مي کند که تصميم و يا عملي قادر به تخريب و معيوب ساختن فعاليت هاي شخصي و يا گروهي باشد. چنين ديدگاهي، به علت تعارض و ناسازگاري تمايلات مردم در جامعه، هميشه وجود داشته و دارد. اما ما بيشتر بر اين نکته تاکيد داريم که " آن چه غيراخلاقي است لزوما غير قانوني نيست وآن چه قانوني است ضرورتا اخلاقي نمي باشد" (لویس ، 2002).
اخلاقي پنداشتن يک عمل و تصميم به عوامل متعددي بستگي دارد که در برگیرنده محيط اجتماعي و فرهنگي اي مي شود که آن عمل در آنجا انجام شده و یا آن تصميم گرفته شده است.
2- برخي اصول اخلاقي همگاني
در طول تاريخ زندگي انسان، قوانين اخلاقي متفاوتي گسترش يافته اند و هر يک از ما نيازمند هستيم که خود درباره قوانيني که دنبال مي کنيم، تصميم بگيريم. با اين حال، در اینجا، توجه به گزيده اي از قوانين شناخته شده و مورد پذيرش می تواند مفيد باشد. این اصول اخلاقی عبارتند از:
1- قانون طلایي : يکي از اصول اخلاقي عمومي که در سطح وسيعي کاربرد دارد و در کتاب مقدس و فلسفه کنفوسيوس هم شناخته شده "قانون طلائي" است. اين قانون به طور کلي عبارت است از: " در هر چه که انجام مي دهيد، با ديگران به گونه اي رفتار کنيد که دوست داريد ديگران با شما آن گونه رفتار کنند" . اگر شما خود را به جاي ديگران بگذارید دهيد و به اين نکته توجه کنيد که يک تصميم مشخص چه تاثيرات و عواقبی دارد، آنگاه مي توانيد به ديدگاهي منصفانه نسبت به دیگران دست يابيد.
2- قانون دستور لازم الاجراء : " اگر عملي براي همه افراد مفيد نباشد، پس براي هيچ يک از افراد مفيد نيست ". اين دستورلازم الاجراء امانوئل کنت است. اگر هر کس چنين فعاليت هايي را انجام دهد، نتيجه چيست؟ آيا جامعه مي تواند نجات پيدا کند؟
3- قانون بي ثباتي : "اگر عملي مي تواند بارها تکرار شود، بدون آن که نتيجه منفي در پي داشته باشد، پس انجام آن مشکلي ندارد، اما اگر تکرار چنين عملي با نتيجه اي خطرناک همراه باشد، حتي براي يک بار هم نبايد انجام شود". اين قانون به قانون بي ثباتي مشهور است. اين به آن علت است كه هنگامي که شما چنين عملي را آغاز مي کنيد، ممکن است ديگر قادر به متوقف کردن آن نباشيد.
4- قانون اصالت نفع : " بهترين عمل، عملي است که بيشترين سود را براي اکثريت مردم به همراه داشته باشد". اين شکلي از قانون اصالت نفع و سودمندي است. اين قانون فرض مي کند و يا حداقل هزينه را به همراه داشته باشد". به عنوان مثال، اين قانون مي تواند براي پاسخ به چنین سئوالاتی مورد استفاده قرار گيرد: "آيا بهتر است فردودگاه را در نزديکي مکان پرجمعيتی بسازیم يا در محلی دور از مردم؟".
5- قانون هيچ چيز مجاني نيست : هر عملي (پنهاني يا آشکار) داراي يک فاعل است و اگر شما قصد انجام آن را داريد، بايد به کننده کار پاداش و حقوق بدهيد. ايده فوق به اين دیدگاه و یا طرز فکر مربوط است که هيچ چيز مجاني نيست و هر چيزي بهايي دارد.
اين قوانين اخلاقي در طبيعت بسيار عمومي هستند، گر چه در تجربي کردن علم اخلاق هميشه اختلافات و ناسازگاري هايي وجوددارد که بحران هاي اخلاقي ناميده مي شود.
3- بحران هاي اخلاقي
براي روشن ساختن ماهیت يک "بحران اخلاقي" به سئوال هاي زير که مرتبط با کپي کردن، فروش و يا پخش نرم افزار مي باشد، توجه کنيد:
1- آيا خريد يک نرم افزار و بس نصب آن براي دومين و چندمین بار پذيرفته شده است؟
2- آيا قابل قبول است که شما نرم افزاري را نصب کنيد و سپس آن را براي استفاده شخصي به يک دوست و یا فرد دیگری بدهيد؟
3- به همين ترتيب، چه اتفاقي خواهد افتاد اگر شما نرم افزاري را نصب کنيد و سپس با استفاده از يک کپی کننده لوح فشرده صد کپي از آن تهيه کرده و براي کسب سود آن ها را بفروشيد؟
4- در مورد اين که نرم افزاري را با استفاده از وب سایت در اختيار ديگران بگذاريد، چه طور نظري داريد؟
5- با تجارت يک نرم افزار در شبکه وب ( تجارت الکترونیک ) از مصرف کننده به مصرف کننده دیگر چه اتفاقي خواهد افتاد؟
ممکن است تعجب کنيد، اما هيچ پاسخ قاطع و مطمئني براي اين سووالات وجود ندارد. از نظر قانوني، اين به حدود اختيارات شما بستگي دارد و از نظر اخلاقي، اين به فرهنگ و ديدگاه اجتماعي محيط کسب و کار و زندگي شما بستگي دارد.
استفاده وسيع از فناوری اطلاعات و گسترش اينترنت، فرصت هاي زيادي را براي فعاليت هايي فراهم کرده که برخي مردم آنها را غيراخلاقي مي دانند. در اين جا نمونه هاي بيشتري از اين تضادها، ارائه مي شود:
1- آيا يک سازمان اين حق را دارد که نامه های الکترونیکی کارمندان خود را بخواند؟
2- آيا این حق به شرکتی داده می شود که وب سايت هاي مورد استفاده کارمندان را کنترل کند؟
3- آيا کارمندان موظف هستند که از منابغ سازمان فقط براي تحقق اهداف آن استفاده کنند؟
4- آيا يک کارمند وظیفه دارد که سوء استفاده از منابع مالی سازمان را گزارش دهد؟
5- آيا شخص حق داشتن اطلاعات محرمانه را دارد؟
6- آيا شخص موظف است که اطلاعات شخصي خود را به طور کامل و دقيق در اختيار سازمان قرار دهد؟
7- آيا يک توليد کننده نرم افزار، اين حق را دارد که براي جلوگيري از شکست نرم افزار، م
سووليت آن را کاهش دهد و يا حتي اين مسووليت را حذف کند؟
8- آيا کاربر نهایی موظف است که به ويژگي هاي دروني يک محصول، به وسيله عدم تغيير در آن، احترام بگذارد حتي اگر هدف اصلاح آن محصول باشد؟
9- آيا يک موضوع اطلاعاتی (براي مثال يکي از افراد جامعه) حق دسترسي به اطلاعات ضبط شده توسط آژانس هاي دولتي و سازمان ها (براي مثال پليس، آ/زانس هاي مبارزه با رشوه و آژانس هاي مالياتي) را دارد؟.
10- آيا يک کاربر اطلاعاتی (براي مثال دولت) بايد در قبال دسترسي به اطلاعات مسئوليتي را بپذيرد؟
از طرح اين سووالات و نظایر آن دو نتيجه مهم حاصل مي شود:
1- لزوم توجه به واقعيت لزوم تعادل بين حقوق و وظايف.
2- پذيرفتن عدم وجود پاسخ صحيح و قاطع به اين سئوالات، به علت تفاوت هاي قانوني و اخلاقي در جوامع مختلف.
هر ديدگاهي نسبت به ارتباط حقوق و وظايف تحت تاثير شرايط فرهنگي و اجتماعي مختلفی قرار مي گيرد. براي مثال، توجه به مسائل شخصي در کشورهاي اروپايي و آمريکايي (آمريکاي شمالي) نسبت به کشورهاي شرق آسيا گسترش بيشتري داشته است. در حالي که در کشورهاي شرق آسيا، سيستم فرهنگي متداول، به منافع جامعه بيشتر از منافع شخصي توجه دارد. به همين ترتيب، قوانين خصوصي در برخي از مناطق (مانند کانادا، سوئد، انگلستان و هنگ کنگ) بيشتر از ساير مناطق (مانند چين و مکزيک) گسترش يافته است.
4- موارد اخلاقی در فناوری اطلاعات
نکاتي که عموما به عنوان زير مجموعه اي از کاربرد اخلاق در فناوري اطلاعات محسوب مي شوند عبارتند از:
1- قانون نامه هاي اخلاقي
2- حقوق مالکیت معنوی (مانند نرم افزارها، فيلم ها و موسيقي ها، نشان هاي تجاري و کتاب ها)
3- مسووليت پذيري (در برابر اعمال و فعاليت ها)
4- اطلاعات محرمانه و خصوصي
5- آزادي بيان
6- مالکيت اطلاعات
در این فصل ما تنها برخي از اين موارد را مورد بررسي قرار خواهيم داد. براي کسب اطلاعات بيشتر درباره مسائل اخلاقي مرتبط با سيستم هاي اطلاعاتي و فناوری اطلاعات به نشاني هاي اينترنتي جدول 1 مراجعه کنيد. اين موارد عبارتند از:
1- قانون نامه هاي اخلاقي: قانون نامه هاي اخلاقي باعث رسمي شدن برخي قوانين و اعمال مي شوند. تخلف از اين قانون نامه ها به وقفه در روابط اعضاء و حتي پايان فعاليت منجر مي شود. در برخي حرفه ها مانند وکالت و يا پزشکي، عضويت در جامعه تخصصي به عنوان پيش شرطي براي حق تجربه، محسوب مي شود، در حالي که اين موضوع عموما درباره سيتم هاي اطلاعاتي صادق نيست.
قانون نامه هاي اخلاقي از اين جهت با ارزش محسوب مي شوند که آگاهي درباره مسائل اخلاقي را افزايش داده و رفتارهاي پذيرفته شده در موقعيت هاي مختلف را روشن مي سازند. به هر حال ، اين قانون نامه ها با محدوديت هايي نيز همراه مي باشند، چرا که ميل طبيعي آنها تلاش براي همگاني ساختن رفتارهاي پذيرفته شده مي باشد، در حالي که تفاوت در ارزش هاي اخلاقي و اجتماعي در جوامع گوناگون امري اجتناب ناپذير است.
سازمان مربوطه نشانی وب سایت های مرتبط
مرکز کاربردی و تخصصی علم اخلاق www.valdosta.edu/cpae/
پرسش و پاسخ در باره مسایل تخصصی علم اخلاق www.members.aol.com/InternetEthics/
اصول اخلاقی در آموزش دانشگاهی www.umanitoba.ca/academic_support/uts/stlhe/Ethical.html
مباحث اخلاقی درباره آماده سازی و ارایه مقالات تخصصی www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/SOS/ResPubEth.html
گروه اروپایی درباره علم اخلاق در فناوری های تازه و علمی www.Europa.eu.int/comm./secretariat_general/sgc/ethics/en/index.htm
مرکز مسوولیت پذیری اجتماعی www.ccsr.cms.dmu.ac.uk/
مرکز اطلاعات شخصی و خصوصی الکترونیکی www.epic.org/
انجمن جهانی مالکیت معنوی www.wipo.org/
جدول1- نشانی اینترنتی سازمان های فعال در زمینه مسائل اخلاقي مرتبط با سيستم هاي اطلاعاتي و فناوری اطلاعات (مقدسی و خوشبو، 1383)
به طور مطمئن تحميل استانداردهاي اخلاقي رايج در نروژ به مردم برزيل عملي خودخواهانه است و در واقع دگرگون ساختن ارزش ها محسوب مي شود. متاسفانه چنين تحميل هايي معمولا اتفاق مي افتند و مورد پذيرش بي قيد و شرط هم قرار مي گيرند( به جاي دست يابي به استانداردهاي اخلاقي بالاتر). با اين وجود مقايسه و تطبيق قانون نامه هاي اخلاقي، شباهت هاي قابل توجهي را آشکار خواهند ساخت. براي مشاهده سازمان هاي مختلف و قانون نامه
هاي اخلاقي آنها، به سايت هاي اينترنتي جدول شماره 2 مراجعه کنيد.
2- حقوق مالکیت معنوی : حقوق مالکیت معنوی ارزش نامحسوسي است که به صورت شخصي و يا سازماني به وجود مي آيد. با توجه به تفاوت ارزش ها در کشورهاي گوناگون، اين حقوق تحت حمايت قانون هاي مرتبط با کپي رايت، پروانه هاي کسب و نشان هاي تجاري قرار مي گيرند. براي مثال کپي کردن نرم افزار به طور معمول مهمترين نگراني، حداقل براي توليد کنندگان نرم افزار، محسوب مي شود.
چرا موضوع حقوق مالکیت معنوی تا ا ين حد مهم است؟ يک دليل قاطع آن، حفظ حقوق اساسي و اوليه حقوق مالکیت شخصی، به ويژه مالکیت هایی که در نتيجه سعي و تلاش فردي حاصل شده اند، می باشد (لاك ، 1999). همچنين، حقوق مالکیت معنوی از خود عقايد و ایده ها حفاظت نمي کند، بلکه قادر به حفاظت از شيوه بيان آنها مي باشد. در حقيقت حقوق مالکیت معنوی به عنوان مکانيزي براي حفاظت از فعاليت هاي شخصي و سازماني محسوب مي شود. اما هنوز مشکلاتي در جوامعي که کمتر به آزادي هاي شخصي و بيشتر به نيازهاي اجتماعي توجه دارند ، وجود دارد. در بسياري از کشورهاي در حال توسعه، حقوق جامعه نسبت به حقوق اشخاص تقدم دارد. در اين کشورها، سعادت و رفاه جامعه بسيار مهم تر از رفاه اشخاص در نظر گرفته مي شود (استيدمير ، 1993).
نشانی وب سایت سازمان
http://www.acm.org/
Association for Computing Machinery
http://www.acm.org.au/
Australian Computer Society
http://www.bcs.org.uk/
British Computer Society
http://www.cips.ca/
Canadian Information Processing Society
http://www.cssa.org.za/
Computer Society of South Korea
http://www.hkcs.org.hk/ Hong Kong Computer Society
http://www.ieee.org/
Institute of Electrical and Electronics Engineers
http://www.scs.org.sg/
Singapore Computer Society
جدول2- نشانی سازمان هاي مختلف و قانون نامه هاي اخلاقي آنها در شبکه وب (مقدسی و خوشبو، 1383)
بسياري از بحث ها درباره حقوق مالکیت معنوی به بحث حقوق و وظايف مرتبط مي شود. توليد کنندگان نرم افزار خواهان وضع قوانين قاطع و دقيقي براي حفظ سود خود و جبران هزينه هاي صرف شده، هستند. به اين ترتيب کاربران موظف به خريد نرم افزار مي باشند و بايد به حقوق دروني آن از طریق کپي نکردن نرم افزار احترام بگذارند . با اين وجود، ممکن است کاربران هم خواهان خريد محصولي بدون عيب ونقص باشند، که اين موضوع توليد کنندگان نرم افزار را به توليد محصولاتي قابل استفاده و سودمند مجبور مي سازد.
3- مسووليت پذيري: مسووليت پذيري موضوعي است که با بسياري از قانون نامه هاي اخلاقي مرتبط مي باشد. عموما، ميزان مسووليت پذيري به ديدگاه فردي يا گروهي
که به تصميم گيري و فعاليت مي پردازد، بستگي دارد. قانون نامه انجمن کامپيوتر بريتانيا بيان مي کند که " افراد بايد مسووليتي رسمي را در قبال کارهايشان بپذيرند" (انجمن کامپيوتر بريتانيا، 2000). محقق ديگري اظهار می دارد مسووليت پذيري مهم است چرا که نشان مي دهد کاري با کيفيت بالا ارزشمند است، مردم را به سعي و تلاش در کار تشويق مي کند و پايه و اساس تنبيه يا پاداش را تشکيل مي دهد. براي مثال هنگامي که نرم افزاري متناسب با انتظارات کاربران آن نمي کند و يا عملکرد آن قابل اعتماد نمي باشد، این مساله محسوس است. اما مهم اين است که ما تشخيص بدهيم چه کسي بايد در برابر تصميم و يا عملي پاسخگو باشد، چرا که امروزه از کامپيوتر و سيتسم هاي اطلاعاتي در سطح وسيعي استفاده مي شود و بنابراين هميشه احتمال وقوع حوادث ناگوار به علت کارهايي با کيفيت پائين وجود دارد (داويسون ، 2000).
اگرچه مسووليت پذيري مقوله اي با ارزش است اما در بعضي مواقع ارزش آن کاهش مي يابد، براي مثال، معمولا کامپيوترها سپر بلاي اشتباهات انساني مي گردند. اگر شما با آژانس مسافرتي تماس بگيريد و درخواست رزرو بليط را داشته باشيد و آژانس به شما پاسخ بدهد: " متاسفانه کامپيوتر خراب است". آن گاه کامپيوتر مورد سرزنش قرار مي گيرد.
ممکن است که کامپيوتر واقعا خراب باشد ويا آژانس به قدري شلوغ باشد که نتواند به شما خدمات ارائه دهد. اما اگر کامپيوتر مشکلي دارد، چرا اين اتفاق افتاده است؟ آيا يک عمل انساني موجب آن شده است؟ آيا اين مساله ناشی از طراحي ناقص، بروز ايراد نرم افزاري و يا وجود مشکلی در نصب برنامه مي باشد؟ البته ما هرگز پاسخ اين پرسش ها را نمي دانيم . اما اين به اين معنا است که سرزنش کردن کامپيوتر بسيار ساده تر است و همه اين فعاليت ها به منظور اجتناب از پاسخ گويي در برابر اعمال و کارهايشان ، صورت مي گيرد.
متاسفانه براي توليد کنندگان نرم افزار، بسيار عادي است که در برابر نتايج استفاده از نرم افزار مسووليتي را نپذيرند، حتي اگر اين استفاده مطابق با هدفي باشد که نرم افزار نه تنها مالکيت آن، بلکه حق استفاده آن را هم مي فروشند و به همين دليل کاربران نرم افزار تنها در راهي که توسط
توليد کنندگان تعيين شده است ، حق استفاده از آن را دارند. به اين ترتيب حقوق کاربران شديدا تضعيف مي شود، در حالي که حقوق توليدکنندگان افزايش مي يابد، اگر نرم افزاري ناقص طراحي شده باشد و استفاده ازآن با نتايج منفي همراه باشد ، کاربران اجازه درست کردن آن مشکل را ندارند و توليد کنندگان هم بدون پذيرفتن هيچ مسئوليتي به اطلاع آن مي پردازند و تنها زيان به وجود آمده از محصولات خودشان را جبران مي کنند (مقدسی و خوشبو، 1383).
4- اطلاعات محرمانه و خصوصی: به طور معمول محرمانه بودن مي تواند به عنوان حق شخصي بودن تلقي گردد (وارن وبرانديز ، 2003). نظريه اطلاعات محرمانه به يکي از جنجالي ترين مسائل در عصر اطلاعات، با توجه به توانايي کامپيوتر در انجام فعاليت هايي که سابقا غيرممکن و غير عملي بوده اند، تبديل شده است.
آگرانف اطلاعات محرمانه را اين گونه تعريف مي کند: " حق اشخاص، گروه ها و يا موسسات جهت تصميم گيري براي خود و تعيين اين که اطلاعات مربوط به آنها تا چه حدي در اختيار ديگران قرار گيرد". با اين وجود، حق محرمانه ساختن اطلاعات مقطعي نيست و به ميزان قابل توجهي در فرهنگ هاي مختلف تغيير مي کند. چرا که بايد با حقوق شناخته شده جامعه در تعادل قرار گيرد (آگرانف، 1993).
