بخشی از مقاله
چکیده
رابطه انسان با طبیعت در واقع رابطهبُعد روحی انسان با سایر ابعاد و عناصر وجودی خود است، یعنی رابطه انسان با عناصر طبیعت در واقع روند خودآگاهی انسان را تسهیل و سیر تکاملی انسان را ممکن مینماید. باغ ایرانی نمونهای ازتجلّی و تبلور اندیشه و تفکر حکیمانه از جهانبینی اسلامی را آشکار میساازد. ترکیب هوشمندانه عناصر باغ ایرانی - گیاهان، آب و ... - و اصول باغ ایرانی - سلسه مراتب، تقارن و... - سعی در به تصویرکشیدن ذهنی سازندگان از بهشت دارد. هدف اصلی در این پژوهش بررسی، بازبینی و بیان مفاهیم و برداشتهایی برخواسته از جهان بینی اسلامی است. بر این اساس تلاش میشود تا این مفاهیم با رجوع به آیات قرآنی که توصیف بهشت در آن بیان شده، و جمع آوری این اطلاعات با ابزار کتابخانهای، و با رجوع به قرآن و اسناد و مدارک مربوطه، مورد بازبینی قرار گرفته است.
نتایج تحقیق حاضر بر این مهم استوار است که اجزا و مولفه های باغ ایرانی در تجلی کالبدی نمادی تمثیلی از بهشت و باغهای قرآنی و اصول باغ ایرانی از دیدگاه دینی اهتمام دارد و باغ سازی ایرانی بیانگر تلاشی از سابقهای معنوی و روحانی از بهشت و دیدگاه دینی است. توصیفات قرآنی از این عناصر، چگونگی ارتباط آن باهم و حکمتی که در لوای آن وجود دارد، شکل خاصی از باغ را ترسیم میکند که نمونه آن را میتوان در باغات اسلامی تا به امروز دید. در انطباق باتوصیف بهشت در قرآن کریم که آیاتی از جمال و جلال خداوندی است، معماران مسلمان با عنایت به این توصیفها به ساخت باغهایی در این جهان فناپذیر، پرداختهاند تا جلوهای از فناناپذیری و جاودانگی جهان ابدی و باغ بهشتی باشد.
واژه های کلیدی: قرآن، باغ بهشت، عناصر باغ، اجزا باغ، اصول دین
مقدمه
باغهای ایرانی آئینهای از بروز و نمایش امیال، فرهنگ و باورهای باشندگان ایران زمین در ادوار گوناگون تاریخی میباشند، چه بسیار طرحها که معمار ایرانی برای احیای باورهای ایرانشهریِ رسوخ کرده در گذر زمان بر روح و روانش در غالب باغ ایرانی به منعصهی ظهور قرار میدهد. بی شک در این فرآیند معمار باغهای ایرانی، دست هنرمند باورهای مردمان ایران زمین است. زین روست باغ و باغ سازی در شناسنامهی تاریخی این مرز و بوم جایگاه خاصی دارد. آن جنبه از هنر باغ سازی که محل بروز نبوغ هنرمندان و نمایانگر تفکر حاکم بر آنهاست، طرح و ترکیب اصول ساختاری و طراحی باغ است که باعث گردیده باغ ایرانی به اثر ارزشمند فرهنگی بدل گردد و جولانگاه اندیشه در اعصار باشد.
ارتباط تنگانگ معنایی و برداشت از مفهوم پردیس آسمانی در بازسازی نمادگرایانه از بهشت در روی زمین در غالب باغ در سرزمین گرم و خشک ایران، کشوری که دیرینهترین باور به وجود جهان واپسین و سرای خوبان و بدان در آن نفهته میباشد یکی از حوزههای پژوهشی برای پیبردن به ریشههای تاریخی و باورهای دینی باشندگان این سرزمین و تاثیر آن به باورهای مردمان دیگر سرزمینها در غالب دین، باور یا اندیشه میباشد. باغهای ایرانی بیشک باغها یا فضاهای سبزی با هدف تولید محصول یا منظر اخضری برای تولید سایه و خنکا برای تفرج و تفریح نبوده؛ بلکه حوزهی بروز تفکرات و اندیشههای چند هزارسالهی فرهنگی میباشد؛ از این سبب تفکر پژوهش در این موضوع در ذهن نگارنده نقش بست.باغ بنا به تعریفی که از سوی منشور فلورانس و البته کمیته باغهای تاریخی در سال 1982 میلادی ارائه شده، باغ ترکیب معماری از جماد و نبات است، پس اثری زنده و نمایانگر فرهنگ هر قوم و شرایط اقلیمی زادگاهش است - شاهچراغی، . - 41 :1389 کلمه باغ یا پردیس یا بهشت و مانند آن همگی به اینگونه فضاها نوعی معنویت ویژه میبخشیده است - براتی، . - 15 :1383
هدف از باغسازی
همواره از اهداف کلی باغ وصول همنشینی با طبیعت است که به صورت کششی در نهاد انسان ها وجود دارد. زندگی شهرنشینی انسان را از طبیعت جدا می کند، باغ سازی دعوتی است از طبیعت به درون شهر و جامعه، منتها در این حرکت طبیعت در رابطه با خواسته انسان ها و فرهنگ آن ها به گونههای مختلف به نظم کشیده میشود و به صورتی در میآید که نه طبیعت کامل است و نه معماری تنها؛ بلکه حاصل کار کنار آمدن هر یک از عناصر تشکیل دهنده باغ است با عناصر دیگر - دانشدوست،. - 214- 224 :1369
باغ ایرانی در بستر اسلام
باغ ایرانی از ترکیب ساده و موزون، رابطه صحیح و استوار، سلسله مراتب حساب شده، منطق عقلایی، نظام هندسی مشخص، آسه بندی منظم، خطوط عمود بر هم، تخت کرت های چهارضلعی، تقسیمات متعادل، گذرگاه های مستقیم هدف دار که به گاه نیاز با گشادگی فضایی می آمیزد، شبکه مترنم جهت دار آب که در فضاهای باز و پوشیده وسعت یافته و به چهره آسمان و آسمانه لبخند شادمانه میزنند، تشکیل یافته است - لطیفی، . - 1371 باغ در مقام برخوردگاه آدمیان و اندیشه هاشان و بهعنوان میعادگاه زمین و آسمان و نقطه تلاقی عملکرد و پندار، بهترین جای تجربه عرفانی است - سمیعیآذر، . - 1386 در باغ ایرانی نظام معماری باغ، انتظام دهنده، نظام های کارکردی، کالبدی - آب، کاشت، استقرار ابنیه - و نظامهای معنایی است. همچنین نظام منظر، نظام سایه و نظام آواها، منتج از کیفیت تلفیق و آمیختگی نظامهای کالبدی یاد شده بوده و مختص باغ ایرانی است. در باغ ایرانی نهایت مادی به بی نهایت معنوی ارتقا مییابد، باغ تا آنجا که ممکن است ساده و روشن شکل می گیرد و ابهامی مادی در رابطه انسان و فضا باقی نمیگذارد - میرفندرسکی، . - 10 :1383 در دائره المعارف اسلامی در توضیح واژه باغ آمده »محوطه ایغالباً محصور، ساخته انسان با بهره گیری از گل و گیاه و درخت و آب و بناهای ویژه که بر قواعد هندسی و باورها مبتنی است.«
عناصر طراحی باغ ایرانی
کرت بندی، نظم هندسی، تقارن، مرکزیت، ریتم، گستردگی دید، هندسه مستطیلی و تقسیمات چهارگانه از خصوصیات طراحی باغ ایرانی میباشد - مهدیزاده، . - 39 :1390 الف - سلسله مراتب بر اساس این اصل فضاها و عناصر مختلف بر اساس اهمیت، ارزش کارکردی و بسیاری از عوامل دیگر در کنار هم قرار می گیرند. در طراحی اغلب باغ های ایرانی این اصل به خوبی دیده می شود. سلسه مراتب در باغ ها از سردرورودی یا گاهی میدان و آبنمایی در بیرون باغ - جلوخان - شروع و با گذشتن از هشتی و محور اصلی به کوشک باغ می رسد. این اصل را در ارتفاع، رنگ و اندازه عناصر باغ هم میتوان جستجو کرد. ناظر زمانی که مسیر از پائین تا بالا را طی می کند در موقعیت بالا شاه نشین کوشک قرار میگیرد و ضمن دریافت احساس خوشی ازسیر سلوکی که داشته به پاداش زمینی خود نیز دست می یابد و دیدن منظره ای بدیع از کلیت چشم انداز باغ و سیری که طی کرده است، او اینک پائین را پشت سر گذاشته و به بالا رسیده است - براتی، . - 13 :1383
ب - تقارن یکی دیگر از ویژگی های باغ ایرانی تقارن می باشد؛ تقارن در باغ ایرانی را می توان به شکل نقطه ای، محوری و دو محوری نام برد. - طوسی و امامی فر، - 65 :1390 تقارن واژه ای عربی است که یکی از معنی آن قرار دادن دو پدیده، شی یا عنصر در دو سوی یک نقطه یا محور به صورت آیینه وار و تکرار شونده است، اوج قرینه سازی را می توان بر محورهای اصلی باغ دید؛ - سلطان زاده،:1387 - 100 قرینه سازی در باغ ایرانی از ویژگی های خاص آن است؛ قرینه سازی باغ ایرانی با تصورات عرفانی می خواند. جدول آب آبی آسمان را تکرار میکند و باغ خود قرینهی بهشت است... راه خود از میان قرینهها به وحدت میرساند. - سپهری، - 48 :1370
ج - مرکزیت اصل مرکزیت یکی از مهمترین اصول در ترکیب و ساماندهی باغ ایرانی است و اغلب برای تاکید بر مهم ترین کارکرد و فضای باغ مورد استفاده قرار میگیرد؛ اصل مرکزیت همواره با اصل تقارن در بسیاری از باغهای ایرانی استفاده میشود؛ مرکزیت در اسلام نماد و یادآوری از وحدت وجود است و بر پایه و اساس بازتاب کیفیتی است که در بطن آن وحدت نهفته است. پس در بیان وحدت و انعکاس آن از طریق مرکزیت فضاهای پر و خالی هر یک به گونهای نقشی در فضا مییابند و در این میان حوضهای مربع مستطیل نمادی از ثبات و پایداری هستند و زمانی که در مرکز قرار میگیرند به عنوان یک عنصر نظم دهنده به معماری و مکان عمل می-کنند - نائینی،. - 48 :1381
د - ریتم به معنی تکرار موزون ساده یا پیچیده یک عنصر یا پدیده در یک اثر هنری است. منظور از تکرار موزون پیچیده، تکرار چند عنصر یا مجموعه به نحوی است که درک روابط و قانونمندیهای حاکم بر آنها به مشاهده دقیق و عمیق نیاز دارد. این اصل در مواردی جوابگوی نیاز عملکردی میباشد همچون حجرههای یک مدرسه یا کاروانسرا، وگاهی بر آورده کننده نیاز زیبایی شناختی است از لحاظ بصری منظری ظریف و خوشایند پدید آورد - سلطان زاده، . - 1378
