بخشی از مقاله
چکیده
هدف از انجام پژوهش حاضر تعیین رابطه ابعاد ارتباطی خانواده - بعد گفت و شنود و بعد همنوایی - و انعطافپذیری شناختی نوجوانان و تعیین سهم هر کدام از آنها در پیشبینی انعطافپذیری شناختی نوجوانان بود. جامعه آماری پژوهش کلیه دانشآموزان مقطع متوسطه دوم شهر شیراز در سال تحصیلی 1394-95 بودند که 390 نفر 201 - دختر و 189 پسر - از این افراد به روش نمونهگیری تصادفی خوشهای چند مرحلهای انتخاب شدند. برای جمعآوری دادهها از پرسشنامه ابعاد ارتباطی خانواده فیتزپاتریک و ریچی - RFCP - و پرسشنامه انعطافپذیری شناختی دنیس و وندروال - CFI - استفاده شد. به منظور تحلیل دادهها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون به شیوه همزمان استفاده شد. یافتهها نشان داد که بعد گفت و شنود با انعطافپذیری شناختی رابطه مثبت و معنادار و بعد همنوایی با انعطافپذیری شناختی رابطه منفی و معنادار دارد. همچنین نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد، بعد گفت و شنود به صورت مثبت و بعد همنوایی به صورت منفی انعطافپذیری شناختی را پیشبینی میکنند. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که ارتقاء گفت و شنود خانواده میتواند انعطافپذیری شناختی فرزندان را افزایش دهد.کلمات
کلیدی: ابعاد ارتباطی خانواده، انعطافپذیری شناختی، نوجوانان
مقدمه
دوران نوجوانی یک انتقال مهم در چرخه زندگی خانوادگی در نظر گرفته میشود و خانوادهها میتوانند یک پناه یا منبع خطری برای نوجوانان باشند. ارتباط والدین و فرزندان در این دوره انتقال نقش مهمی بازی میکند. ارتباط در خانواده باید محیطی فراهم کند که نوجوانان بتوانند مهارتهایی را یاد بگیرند که آنها را قادر سازد با موقعیتهای بین فردی به طور مؤثر برخورد کنند - لانز، لفریت، رسنتی و اگنیا1، . - 1999 خانواده همواره به عنوان مهمترین سیستم انسانی مورد توجه قرار داشته است. واتزلاویک، بیوین و جکسون1967 - 2، به نقل از کورشنیا و لطیفیان، - 1386 خانواده را نظامی قانونگذار تعریف میکنند که اعضای آن به طور مداوم در حال تعریف و تعریف مجدد ماهیت روابط خود بر مبنای الگوی ارتباطشان هستند. الگوی ارتباط خانواده3 یا شیوه بیان افکار و احساسات اعضای آن از خانوادهای به خانواده دیگر متفاوت است. الگوی ارتباطی خانواده یکی از کارکردهایی است که قادر به تأثیرگذاری بر فرزندان میباشد - کوئرنر و فیتزپاتریک1، . - 2004 مفهوم الگوهای ارتباطی خانواده به چگونگی ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر و اینکه افراد چگونه ارتباطات خانوادگی را معنا میکنند، اشاره دارد - کوئرنر و فیتزپاتریک، . - 2004
ریچی2 و فیتزپاتریک - 1990 - و فیتزپاتریک و ریچی 1994 - ، به نقل از فیتزپاتریک، - 2004 با بررسی نظریه مکلئود3 و چفی - 1972 - 4 دو بعد زیربنایی گفت و شنود5 و همنوایی 6 را در الگوهای ارتباطی خانواده شناسایی کردند. منظور از جهتگیری همنوایی، میزان فشاری است که خانواده بر اعضا برای همرأیی و یکسانسازی گرایشها، ارزشها و باورها وارد میآورد - فیتزپاتریک، . - 2004 خانوادههایی که در این بعد نمرات بالاتری را میگیرند بر همنوا کردن عقاید و نگرشها تأکید میکنند. این نوع جهتگیری بر هماهنگی، اجتناب از تعارض و کشمکش و وابستگی اعضا به یکدیگر تأکید میکند و منعکسکننده اطاعت از بزرگسالان و والدین است - کوئرنر و فیتزپاتریک، . - 2002a بعد دیگر در این الگو گفت و شنود است که به فضایی اشاره دارد که اعضای خانواده به تعاملات خودانگیخته با یکدیگر و مشارکت در مباحث به طور باز و آزاد در مورد طیف وسیعی از موضوعات و ابراز ایدههای جدید تشویق میشوند - فیتزپاتریک، . - 2004 این خانوادهها زمان زیادی را در جهت ارتباط متقابل و بحث درباره موضوعات مختلف، صرف میکنند. افراد خانواده، فعالیتهای انفرادی، افکار و احساساتشان را با اعضای خانواده در میان میگذارند و در کنار یکدیگر و با هم تصمیم میگیرند - کوئرنر و فیتزپاتریک، . - 2002a
یکی دیگر از متغیرها که احتمال میرود تحت تأثیر و در رابطه با نوع ارتباط و کیفیت تبادل اطلاعات در بین اعضای خانواده - الگوهای ارتباط خانوادگی - قرار داشته باشد انعطافپذیری شناختی است. انعطافپذیری شناختی به عنوان توانایی تغییر افکار به منظور پاسخ به موقعیتها به شیوهای انطباقی تعریفشده است. به طور خاص، این شامل غلبه بر باورهای قبلی و یا پاسخهای همیشگی به منظور انطباق با موقعیتهای جدید است - کاناز، کوییسادا، آنتولی و فجاردو7، 2003؛ موری و مالی نوسکی8، . - 2009 بامرید - 1996 - 9 بر این باور است که والدین در خانوادههایی با گفت و شنود بالا، فرزندانی با مهارتهای اجتماعی، قدرت حل مسأله و توانایی مدیریت و رهبری بالا تربیت میکنند - به نقل از الوود و اشرادر10، . - 1998 در این گونه خانوادهها فرزندان احساس میکنند موردپذیرش خانواده هستند و در رویارویی با چالشها و مسائل مختلف در خانواده و اجتماع نظر آنها به عنوان یکی از ارکان تصمیمگیری در خانوادهها محسوب میشود. در نتیجه از توانایی حل مسأله و تصمیمگیری - کوئرنر و فیتزپاتریک، - 1997، اعتماد به نفس - هوانگ11، - 1999
و انعطاف پذیری شناختی - کواستین، شرودت و فورد12، - 2009 مناسبی برخوردار میشوند. در خانوادههای با جهتگیری گفت و شنود بالا، افزایش سازگاری، عملکرد مناسب، توانایی انطباق با چالشها در زمینههای تحصیلی، تابآوری، اعتماد به نفس، افزایش توانایی حل مسأله و ارتباطات اجتماعی مناسب با همسالان قابل ملاحظه است - دهقانیزاده و حسینچاری، . - 1391 در مواردی که نوجوان خود را با شرایط خانواده وفق دهد و حرف شنوی داشته باشد و اطاعت بیچون و چرای نوجوان تشویق به همراه داشته باشد، این امر میتواند رفتار نوجوان را به سمتی سوق دهد که والدین انتظار دارند که در این شرایط نیز نوجوان از شخصیتی پخته برخوردار نخواهد شد و رفتار مناسب با محیط از خود نشان نمیدهد - دهقانیزاده و حسینچاری، . - 1391
با توجه به اهمیت انعطافپذیری شناختی بویژه در سنین نوجوانی، تاکنون پژوهشهای بسیار اندکی در حوزه انعطافپذیری شناختی در ایران انجامشده است و در مورد رابطه ابعاد ارتباطی خانواده و انعطافپذیری شناختی پژوهشی انجام نگرفته است. بنابراین در این پژوهش محقق سعی دارد به بررسی نقش ابعاد ارتباطی خانواده در پیشبینی انعطافپذیری شناختی نوجوانان بپردازد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف، یک پژوهش بنیادی و از نظر روش نیز توصیفی از نوع همبستگی بود. جامعه آماری این پژوهش شامل تمامی دانشآموزان دوره متوسطه دوم شهر شیراز بود که در سال تحصیلی 1394-95 مشغول به تحصیل بودند. از این جامعه نمونهای به حجم 390 آزمودنی به شیوه نمونهگیری تصادفی خوشه ای چند مرحلهای انتخاب شد.
ابزارهای پژوهش
پرسشنامه الگوهای ارتباطی خانواده - : - RFCP برای اندازهگیری ابعاد الگوهای ارتباطی خانواده از ابزار الگوهای ارتباطی خانواده فیتزپاتریک و ریچی - 1994 - استفاده شد. این ابزار یک پرسشنامه خود گزارشی است و میزان موافقت یا عدم موافقت پاسخدهنده را با 26 گویه که درباره وضعیت ارتباطات خانواده وی هستند در دامنه 5 درجهای مورد سؤال قرار میدهد. 15 گویه اول مربوط به بعد گفت و شنود و 11 گویه بعدی مربوط به بعد همنوایی میباشند. کوئرنر و فیتزپاتریک - 2002b - ، پایایی - ضریب آلفای کرونباخ - مقیاس را برای بعد گفت و شنود ./89 - دامنه 0/82 تا - 0/92 و برای بعد همنوایی 0/79 - دامنه 0/73 تا - 0/84 گزارش کردند. همچنین روایی محتوایی و روایی سازه این مقیاس را مطلوب گزارش کردهاند. در ایران نیز کورشنیا - 1385 - ، پایایی این ابزار را به روش ضریب آلفای کرونباخ برای بعد گفت و شنود 0/87 و برای بعد همنوایی 0/81 به دست آورده است. همچنین روایی مطلوبی را برای این آزمون - تحلیل عاملی و همسانی درونی - گزارش نموده است. جوکار و رحیمی - 1386 - ، تجلی و لطیفیان - 1387 - و رحیمی و خیر - 1388 - روایی - تحلیل عاملی - و پایایی - آلفای کرونباخ - مطلوبی برای این مقیاس به دست آوردند. در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ برای بعد گفت و شنود 0/78 و برای بعد همنوایی 0/84 به دست آمد.
پرسشنامه انعطافپذیری شناختی : - CFI - پرسشنامه انعطافپذیری شناختی توسط دنیس و وندروال - 2010 - 1 تهیه و مورد استفاده قرار گرفته است. این پرسشنامه دارای 20 سؤال است که برای سنجش نوعی از انعطافپذیری شناختی که در موفقیت فرد برای چالش و جایگزینی افکار ناکارآمد با افکار کارآمدتر لازم است، به کار میرود. شیوه نمرهگذاری آن بر اساس یک مقیاس 7 درجهای لیکرتی است و تلاش دارد تا سه جنبه از انعطافپذیری شناختی را بسنجد: الف - میل به درک موقعیتهای سخت به عنوان موقعیتهای قابلکنترل، ب - توانایی درک چندین جایگزین برای رویدادهای زندگی و رفتار انسان و ج - توانایی ایجاد چندین راهحل جایگزین برای موقعیتهای سخت. دنیز و وندروال - 2010 - در پژوهشی نشان دادند که این پرسشنامه از ساختار عاملی، روایی همگرا و روایی همزمان مناسبی برخوردار است. روایی همزمان این پرسشنامه با پرسشنامه افسردگی بک - BDI-II - برابر با -0/39 و روایی همگرای آن با مقیاس انعطافپذیری شناختی مارتین و رابین 0/75 بود. این پژوهشگران پایایی به روش آلفای کرونباخ را 0/91 و با روش بازآزمایی 0/81 به دست آوردند. در ایران، فاضلی، احتشامزاده و هاشمی شیخشبانی - 1393 - پایایی این ابزار را به روش ضریب آلفای کرونباخ 0/75 به دست آوردهاند. در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه 0/80 به دست آمده است.
یافتهها
