بخشی از مقاله
چکیده
هدف اصلی این پژوهش بررسی ارتباط الگوهاي ارتباطی خانواده با خودکارآمدي و سرسختی نوجوانان بود. 250 دانش آموز - 117 دختر و133پسر - از مدارس راهنمایی شهر شیراز با روش نمونه گیري خوشه اي چند مرحله اي انتخاب و در پژوهش شرکت کردند. شرکت کنندگان پژوهش پرسشنامه الگوهاي ارتباطی خانواده - ریچی و فیتزپاتریک، - 1990، مقیاس سرسختی - کوباسا، - 1979 و خرده مقیاس خودکارآمدي تحصیلی از پرسشنامه راهبردهاي انگیزشی براي یادگیري - پینتریچ و همکاران، - 1991 را تکمیل کنند. پایایی و روایی ابزارها با استفاده ضریب آلفاي کرونباخ و تحلیل عوامل احراز گردید.
یافته هاي پژوهش حاکی از آن بود که جهت گیري گفت و شنود پیش بینی کننده مثبت و معنادار سرسختی روانشناختی - نمره کل و مؤلفه هاي کنترل و تعهد - و خودکارآمدي تحصیلی می باشد و جهت گیري همنوایی پیش بینی کننده منفی و معنادار سرسختی روانشناختی - نمره کل و مؤلفه هاي کنترل و تعهد - می باشد. علاوه بر این، یافته هاي تحلیل واریانس یک طرفه، تحلیل واریانس چند متغیره و آزمونهاي تعقیبی حاکی از آن بود که خانواده هاي کثرت گرا در مقایسه با خانواده هاي توافق کننده، حفظ کننده و بی قید فرزندان سرسخت تري پرورش می دهند، با این حال تفاوت خانواده ها بر حسب خودکارآمدي فرزندانشان معنادار نبود.
کلید واژه: الگوهاي ارتباطی خانواده، سرسختی، خودکارآمدي، نوجوانان.
مقدمه
دورههاي رشد آدمی داراي فراز و نشیب هاي متعددي است. اما در این میان مرحله نوجوانی منحصر به فرد است و تحولات گوناگون در این مرحله حاکی از حساسیت آن است. والدین و شیوه هاي تربیت آنان از جمله عواملی هستند که در گذر از این مرحله و رشد بهنجار نوجوانان نقش تعیین کننده اي دارند. مطالعات نشان داده اند که الگوهاي ارتباطی خانواده اثرات انکار ناپذیري بر شخصیت کودکان و نوجوانان خانواده در زمینه هاي مختلف دارد و نتایج بسیاري از پژوهش ها بر اهمیت سبک هاي ارتباطی خانواده صحه گذارده اند؛ اما اکثریت این مطالعات بر نتایج رفتاري و نگرشی تأکید داشته اند و کمتر به بررسی اثرات سبک هاي ارتباطی خانواده بر رشد شخصیت افراد پرداخته اند - کوستین،. - 2004
هدف این پژوهش شناخت بیشتر ریشه هاي رشدي دو ویژگی روانشناختی مؤثر بر موفقیت نوجوانان یعنی سرسختی و خودکارآمدي آنان است. به عبارتی این پژوهش سعی دارد به بررسی این مسئله بپردازد که آیا نحوه ارتباطات خانوادگی بر سرسختی و خودکارآمدي نوجوانان تأثیر گذار است یا خیر؟کوباسا - 1979 - از اولین محققانی بودکه از سرسختی به عنوان یکی از ویژگیهاي شخصیتی تعدیل کننده رابطه تنیدگی - بیماري نام برد. به اعتقاد وي سرسختی یک ساختار چند مؤلفهاي است که همه افراد به درجاتی از آن برخوردارند و شامل سه مؤلفه تعهد،کنترل و مبارزه طلبی - چالش - میشود.
تعهد در واقع نقطه مقابل "بیگانگی از خود" است. شخص متعهد در زندگی احساس ارزشمندي و مسؤلیت می کند. توان پیش بینی کردن و یا مهار رویدادهاي زندگی، مؤلفه دوم سرسختی به حساب می آید.کنترل در واقع نقطه مقابل ناتوانی است. مبارزه طلبی - چالش - در واقع نقطه مقابل احساس خطر و ناامنی است. فرد داراي مؤلفه مبارزه جویی، مشکلات زندگی را میدانی براي مبارزه و رشد تلقی می کند و در برابر رویدادها حالت درماندگی و تسلیم نشان نمی دهد. در واقع براي این افراد دست و پنجه نرم کردن با مشکلات نیرو بخش است - حسن شاهی و دارایی، . - 1384 با اینکه در خصوص همبسته هاي مثبت و منفی سازه سرسختی، تحقیقات قابل توجهی صورت گرفته است.
با این حال در خصوص پیشایندهاي این سازه اطلاعات چندانی در دست نیست. پرسش اساسی در این زمینه به نحوه رشد این ویژگی در افراد مربوط می شود. خودکارآمدي دومین متغیر تحقیق حاضر است که بررسی ریشه رشدي آن مورد نظر می باشد. میزان برآورده شدن معیارها از سوي فرد احساس خودکارآمدي او را تعیین می کند که دومین جنبه مهم خود یا خویشتن در نظریه بندورا است. خودکارآمدي به احساس عزت نفس و ارزش خود، احساس کفایت و کارآیی در برخورد با زندگی اطلاق می شود. از آنجا که اشخاص داراي خودکارآمدي قوي در غلبه بر مشکلات انتظار موفقیت دارند، در کوششهاي خود به مراتب ثابت قدمترند تا کسانی که از نظر خودکارآمدي ضعیف هستند.
آنها اعتماد بیشتري به تواناییهاي خود دارند و در تردیدهاي خود غرق نمی شوند. آنها تکالیف دشوار را به عنوان چالش می بینند تا تهدید و فعالانه چالش می جویند و سخت می کوشند تا بر آنها غلبه کنند. در کل از نظر بندورا، احساس خودکارآمدي یک عامل حیاتی در موفقیت یا شکست در سراسر زندگی است - شولتز، . - 1387 سؤال اساسی پژوهش حاضر آن است که این دو ویژگی با اهمیت و تأثیرگذار بر موفقیت - سرسختی و خودکارآمدي - چگونه و تحت چه شرایطی رشد و تحول می یابند؟در میان عوامل متعددي که در شکل دهی و تحول ویژگی هاي شخصیتی مؤثرند، نقش خانواده از دیر باز مورد توجه قرار گرفته است.
خانواده در راستاي شکل دهی شخصیت، هرگز اهمیت خود را از دستنمی دهد، زیرا تغییر و دگرگونی در خانواده، تغییر در فرآیندهاي درونی- روانی اعضاي خود را به همراه خواهد داشت - شریفی،عریضی و نامداري، . - 1384 برخی محققان خانواده را سیستمی قانونگذار تعریف می کنند که اعضاي آن به طور مداوم در حال تعریف و تجدیدنظر در تعریف ماهیت روابط خود بر مبناي الگوي ارتباطاتشان هستند. شناخت این الگو به شناخت بعضی از جنبه هاي عملکرد خانواده کمک می کند. منظور از ارتباطات خانواده شیوه اي است که از طریق آن اطلاعات کلامی و غیرکلامی بین اعضاي خانواده رد و بدل می شود - اپستین و کاتز، - 1993 و فرزندان به وسیله آن نحوة ارتباط برقرار کردن با دیگران، تعبیر و تفسیر کردن رفتارهاي آنها و تجربه عواطف را یاد می گیرند.
انگیزه ها و شیوه هاي ارتباطاتی والد-فرزندي مدلی از رفتار را فراهم می آورد که به مهارتها و رفتارهاي فرزندان شکل می دهد. فیتزپاتریک و ریچی - - 1994 دو بعد زیر بنایی جهت گیري همنوایی و جهت گیري گفت و شنود را در الگوهاي ارتباطی خانواده شناسایی کرده اند. جهت گیري گفت و شنود اشاره دارد به شرایطی که در آن خانواده اعضاء را به شرکت آزادانه و آسان در تعامل و گفتگو در زمینه هاي گوناگون تشویق می کند. اعضاي خانواده هاي با گفت و شنود بالا پیوسته و خود انگیخته با یکدیگر تعامل دارند و می توانند طیف گسترده اي از موضوعات را بدون محدودیت زمانی مطرح کنند - کوئرنر و فیتز پاتریک ،. - 2002
در مقابل، در تعاملات خانواده هایی با همنوایی بالا بر همسانی عقاید و نگرش ها تأکید می شود. این تعاملات بر همنوایی، اجتناب از تعارض و وابستگی متقابل خانواده به هم تکیه دارند. ارتباطات بین دو نسل در این خانواده ها منعکس کننده حرف شنوي از والدین و بزرگسالان است - کوروش نیا، . - 1385 از ترکیب این دو بعد، چهار طرحواره ارتباطات خانوادگی شکل می گیرد که الگوهاي ارتباطی خانواده خوانده می شوند و عبارتند از: خانواده کثرت گرا، توافق کننده، حمایت گر، بی قید. این چهار الگوي ارتباطی خانواده از ترکیب وضعیت هاي زیاد یا کم بر روي پیوستار همنوایی و گفت و شنود حاصل می شوند - کوئرنر و فیتزپاتریک،. - 2002
ازآنجایی که نتایج تحقیقاتی که در خصوص همبسته هاي ابعاد الگوهاي ارتباطی خانواده صورت گرفته است، نشان می دهند که جهت گیري گفت و شنود در الگوي ارتباطات خانواده عزت نفس بیشتر، توجه به عواطف و احساسات دیگران، احساس مسئولیت، تبحر در حل مسأله، مهارتهاي ارتباطی قوي و رشد استقلال فرزندان را به همراه دارد - بروکس، 1997؛ هانگ،1999؛ کوئرنر و فیتزپاتریک، - 2002 و این متغیرها نیز به نوبه خود با سرسختی و خودکارآمدي رابطه مثبت دارند. از این رو انتظار می رود گفت و شنود بالا در خانواده با سرسختی و خودکارآمدي بالاتر فرزندان همراه باشد.
از سوي دیگر تحقیقات نشان داده اند، جهت گیري همنوایی با این سازه هاي مثبت رابطه معکوس دارد - جوکار و رحیمی، - 1386 و با پیامدهاي منفی نظیر اضطراب، استرس، افسردگی، مشکلات ارتباطی با همسالان، رفتارهاي پرخاشگرانه، پیشرفت تحصیلی پایین و عزت نفس کمتر همراه است - هانگ، - 1999 از این رو انتظار می رود همنوایی بالا در ارتباطات خانواده با سرسختی و خودکارآمدي پایین فرزندان همراه باشد. بر همین اساس انتظار می رود بین چهار نوع خانواده - کثرت گرا، توافق کننده، حمایت گر و بی قید - بر حسب سرسختی و خودکارآمدي فرزندان تفاوت وجود داشته باشد.
روش پژوهش
نمونهي مورد مطالعه: شرکت کنندگان پژوهش حاضر شامل 250 نفر دانش آموز دختر - 117 نفر - و پسر - 133نفر - از مدارس راهنمایی شهر شیراز بودند که به شیوه خوشهاي چند مرحله از نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز انتخاب شدند.ابزار گردآوري اطلاعات: الگوهاي ارتباطی خانواده : به منظوراندازه گیري ابعاد الگوهاي ارتباطی خانواده یا به عبارت دیگر ابعاد جهت گیري گفت و شنود و جهت گیري همنوایی از ابزار تجدیدنظر شده الگوي ارتباطات خانواده - ریچی و فیتزپاتریک، - 1990 بهره گرفته شد.این ابزار یک پرسشنامه خود سنجی است که میزان موافقت یا عدم موافقت پاسخ دهنده را با26 گزاره که درباره وضعیت ارتباطات خانواده وي هستند، در دامنه اي پنج- درجه اي می سنجد 15 - گزاره اول مربوط به بعد گفت و شنود و 11 گزاره بعد مربوط به بعد همنوایی است - . کوئرنرو فیتزپاتریک - 2002 - روایی محتوایی و سازه و پایایی - آلفاي کرونباخ و بازآزمایی - این مقیاس را مطلوب گزارش کرده اند.
در ایران نیز کورش نیا - 1385 - و جوکار و رحیمی - 1386 - روایی - به روش تحلیل عاملی - وپایایی - به روش آلفاي کرونباخ - مطلوبی براي این مقیاس به دست آورده اند. در پژوهش حاضر نتایج تحلیل عاملی به روش مولفه هاي اصلی بیانگر وجود دو عامل کلی در مقیاس بود. این دو عامل در مجموع 50/8 درصد از واریانس کل مقیاس را تبیین می کردند. میزان ضریب آلفا براي عوامل گفت وشنود و همنوایی نیز به ترتیب معادل0/77 و0/73 بدست آمد. پرسشنامه سرسختی: این ابزار شامل 45 گویه - در قالب سه خرده مقیاس - می باشد. هر یک از خرده مقیاس هاي این آزمون بر حسب 15 سؤال ارزیابی می شود - ژاندا ، . - 1388
علاوه بر سه خرده مقیاس، از جمع کل، نمره کل براي سرسختی به دست می آید. مقیاس سرسختی ابزاري معتبر براي سنجش سرسختی است. بشارت - 1387 - در اعتباریابی مقدماتی فرم فارسی این مقیاس در مورد سه نمونه از دانشجویان، ورزشکاران و بیماران، مشخصه هاي روان سنجی آن را مطلوب گزارش کرده است. مقیاس خودکارآمدي پنتریچ و دي گروت: این مقیاس از پرسشنامه انگیزش براي یادگیري - پنتریچ و دي گروت ، - 1990 گرفته شده است و داراي 9 گویه می باشد.پایایی این پرسشنامه در تحقیق البرزي و سامانی - 1378 - با روش بازآزمایی 0/76 بدست آمد. این محققان روایی این مقیاس را نسبتاً مطلوب گزارش کردند.
در پژوهش حاضر براي تعیین روایی سازه اي این ابزار از شیوه تحلیل عاملی استفاده شد. نتایج این بررسی تأییدي است بر یک عاملی بودن این سازه. لازم به ذکر است پایایی این مقیاس به شیوه آلفاي کرونباخ 0/81بدست آمد.روش اجرا: پس از توضیح در باب هدف پژوهش ابزارهاي پژوهش در اختیار شرکت کنندگان قرار گرفت و از آنها خواسته شد با دقت به سئوالات مربوطه پاسخ دهند. به پاسخگویان اطمینان داده شد، اطلاعات بدست آمده محرمانه خواهد بود و صرفاً براي اهداف تحقیقاتی استفاده خواهد شد.
یافته ها
به منظور بررسی رابطه بین متغیرهاي پژوهش همبستگی مرتبه صفر این متغیرها محاسبه شد. ماتریس همبستگی این متغیرها در جدول شماره 1آمده است.براي بررسی قدرت پیش بینی کنندگی ابعاد الگوهاي ارتباطی خانواده بر سازه هاي سرسختی روانشناختی و مؤلفه هاي آن - تعهد، کنترل و مبارزه طلبی - و خودکارآمدي تحصیلی، رگرسیون خطی چندمتغیره به روش همزمان اجرا شد. یافته هاي معنی دار این بررسی ها در جدول شماره 2 آورده شده است - رگرسیون هاي نمره کل سرسختی، مؤلفه هاي سرسختی و خودکارآمدي بطور مجزا اجرا شده است با این حال بعلت کمبود فضا در قالب یک جدول گزارش شده است - .
