بخشی از مقاله
چکیده
مقدمه: در عصر حاضر جوامع مختلف میکوشند تا از راههاي گوناگون خودکنترلی را در افراد تحقق بخشند و یا آن را تقویت کنند و داشتن اعتقادات عمیق دینی یکی از این راههاست که از راههاي مهم محسوب میشود. خانواده و جامعه ریشه اصلی رویش مذهب در جوان هستند، در همین خصوص مطالعه حاضر انجام شده است تا نقش اعتقادات دینی را در خودکنترلی مورد مطالعه قرار دهد، از آنجایی که محیط نقش بسزایی در اعتقادات شخص دارد این مطالعه بین دو قشر مهم جامعه یعنی بین دانشجویان و طلبهها صورت گرفته است تا هر چه بیشتر نقش دین و کسب تحصیلات دینی را در مورد خودکنترلی بیان کند. روش: در این پژوهش تعداد 120 نفر از دانشجویان و طلبههاي شهرستان نقده با استفاده از روش نمونهگیري در دسترس انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند.
روش پژوهش از نوع همبستگی بود و اطلاعات مورد نیاز از طریق مقیاس خودسنجی التزام عملی به اعتقادات دینی و همچنین از مقیاس خودکنترلی جمعآوري شده است. تجزیه و تحلیل دادهها به وسیله نرم افزار Spss16 انجام شد. براي بررسی رابطه بین متغیرها از آزمون ضریب همبستگی پیرسون و براي بررسی تفاوت بین متغیرهاي مورد مطالعه از آزمون t مستقل و همچنین براي پیش بینی اثرات متغیرهاي پیشبین بر متغیر ملاك از رگرسیون گام به گام استفاده شد.
یافتهها: نتایج پژوهش نشان داد که بین اعتقادات دینی و خودکنترلی در دانشجویان و طلبهها رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد . - P≤0/01 - بین اعتقادات دینی در دانشجویان و طلبهها تفاوت معناداري وجود دارد . - P≤ 0/01 - بین خودکنترلی در دانشجویان و طلبهها تفاوت معناداري وجود دارد - P≤0/01 - و همچنین بین اعتقادات دینی در دختران و پسران تفاوت معناداري وجود ندارد . - P≥0/05 - بین خودکنترلی در دختران و پسران تفاوت معناداري وجود ندارد - P≥0/05 - و همچنین با آزمون رگرسیون مشخص شد که اعتقادات دینی در خودکنترلی تأثیر مثبت و معنیداري دارد.
- P<0/01 - نتیجهگیري: با توجه به یافتههاي مذکور بین اعتقادات دینی و خودکنترلی رابطه مثبت و معنیداري وجود دارد بر همین اساس افزایش اعتقادات دینی میزان خودکنترلی فرد را افزایش خواهد داد. همچنین میتوان تقویت اعتقادات دینی را بهعنوان یکی از روشهاي مناسب براي بالا بردن میزان خودکنترلی اشاره کرد. عاملهاي زیادي در افزایش یا تقویت اعتقادات دینی نقش بازي میکنند مثل خانواده، محیط، جامعه، رسانهها. نتیجه مهمی که از این پژوهش حاصل شد وجود رابطه مثبت بین اعتقادات دینی و خودکنترلی و تأثیر غیرقابل انکار اعتقادات دینی در خودکنترلی است.
.1 مقدمه
مفهوم دین یک مفهوم کلی اعتباري است که امکان تعریف حقیقی آن وجود ندارد، بنابراین دین پژوهان در مقام طراحی مدل و سنجههاي مناسب براي سنجش تجربی التزام به دین ناگزیر از تعریف لفظی دینداري و تعیین ویژگیهاي مصداقی آن بر حسب دین خاص و جامعه آماري مورد مطالعه هستند - خسروپناه، 1386، ص . - 191 در گذشته سهم عمدهاي از معارف دینی از طریق ارتباطات چهره به چهره و در قالب دانش محلی و سنتی آموخته و درونی میشد اما امروزه گسترش اعجاب انگیز فنآوري اطلاعات و ارتباطات حوزه تعاملات اجتماعی و مبادلات جهانی را بهگونهاي بنیادین دگرگون ساخته است جوانان امروزي بهعنوان اولین نسل آشنا با رایانه و فنآوريهاينوین ارتباطی، توانایی استفاده از طیف نسبتاً وسیعی از نرمافزارهاي رایانهاي را دارند.
این تحولات تکنولوژیک، ذوق، سلیقه، نیاز ارتباطی و نحوه گذران اوقات فراغت جوانان را تحت تأثیر قرار داده است که این عاملی شده تا درصدي از جوانان آشنایی زیادي با دین نداشته باشند - ذکایی، 1382 ، ص . - 14 واژه دین در لغت به معانی گوناگون از جمله جزا، اطاعت، قهر، غلبه، عادت، انقیاد، خضوع، پیروي و مانند آنها آمده است در قرآن کریم نیز آیاتی وجود دارد که از آنها، معناي جزا، شریعت و قانون، طاعت و بندگی استنباط میشود - محسنی تبریزي و کرم الهی، 1388، ص . - 15 دین مجموعهاي از عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که براي اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسانها باشد - جوادي آملی، 1381، ص . - 30 هیچ جامعه شناخته شدهاي در طول تاریخ بدون دین نبوده است - دورکیم، 1387، ص . - 329 اعمال عبادي، دامنهينسبتاً گستردهاي از مناسک و رفتارهاي دینی را شامل میشود که برخی از آنها واجب و برخی مستحب هستند.
رفتارها و احکام غیر عبادي نیز دربرگیرندهي مجموعه دستورات و اوامر صریح و غیر صریح دینی است که نحوهي زندگی در دنیا و تعامل با خود، طبیعت و دیگران را تعیین میکند - شجاعی زند، 1384، ص . - 60 در صورت رسوخ سستی یا فساد در اعتقادات دینی، فرد مسلمان یا اهتمام خود ساحتهاي اخلاقیات و شریعت و مناسک را از دست میدهد و یا در صورت التزام به آنها، نشانهي ریا و نفاق در وي است. در مقابل اگر فرد مسلمان به ساحت عقاید ملتزم باشد، اما پاي بندي وي به اخلاقیات و شریعت ضعیف باشد، نشانهي بروز آسیب در دینداري اوست - محسنی تبریزي و کرم الهی، 1388، ص . - 16 دین براي انسانها بوده و ابعاد آن میبایست بهگونهاي منطقی با ابعاد وجودي انسان داراي تناظر باشد.
اما در این میان تنها ادیان داراي داعیهي کمال، به تمام ابعاد وجودي انسان پرداختهاند در مقابل ادیانی را میتوان یافت که تنها متوجه برخی از ابعاد وجودي انسان شده و سایر ابعاد را مغفول نهاده و یا در ذیل و ادامهي دیگر ابعاد شمردهاند. با اذعان به داعیهي کمال دین اسلام در توجه به تمام وجودي انسان معتقد است، دعوي کمال و فراگیري در این آیین آن را ناگزیر ساخته است تا در اهتمام به تمام ابعاد وجودي انسان، بهعنوان تنها مخاطب خویش هیچ فرونگذارد و هر یک از ابعاد دین را متناسب و متناظر با حداقل یک بعد وجودي انسان قرار دهد.
وي با پذیرش ابعاد تفصیل یافتهي دین اسلام - پنج بعد »عقیده«، »ایمان«، »عبادیات«، »اخلاق« و »شریعت - « و بر اساس تعریف دینداري - تأثیر و تجلی کم یا زیاد دین در ذهن، روان و رفتار فرد - ، ابعاد پنج گانه ذیل را براي دینداري در اسلام معرفی میکند: »معتقد بودن«، »مؤمن بودن«، »اهل عبادت«، »اخلاقی عمل کردن« و »متشرع بودن - «شجاعی زند، 1384، ص . - 38 براي ساخت »آزمون جهتگیري مذهبی با تکیه بر اسلام« ابتدا برخی از دیدگاههاي موجود در خصوص ساختار اسلام، مطرح و سپس در گونه شناسی آموزههاي دین اسلام، آنها را به ساحت »اعتقادات«، »اخلاقیات« و »وظایف عملی - «عبادات - تقسیم شده است.
سه اصل توحید، نبوت و معاد، اصول اعتقادي و شالودهي دین اسلام را تشکیل میدهند، بهگونهاي که همهي گزارشهاي خبري و انشایی دین اسلام، معناي خود را از این اصول وام میگیرند. با تحلیل متون و منابع اصلی دین اسلام - قرآن و روایات معتبر - ، میکوشد تا ضمن بررسی واژهي ایمان و واژههاي داراي میدانهاي معنایی نزدیک به آن مانند دین، تقوا، اسلام، هدایت و ...، مجموعهي رفتارها و ویژگیهاي متوقع از یک فرد دیندار - به تعبیر او مؤمن - را شناسایی و در نهایت مدل پیشنهادي خود را براي سنجش دینداري ارائه نماید.
دین نظام عملی مبتنی بر اعتقاد است که مقصود از اعتقاد در این مورد تنها علم نظري نیست - هر چند علم نظري براي آن نیز ضرورت دارد - زیرا علم نظري به تنهایی مستلزم عمل نیست، بلکه مقصود از اعتقاد، علم به وجوب پیروي بر طبق مقتضی علم قطعی است - مطهري، . - 1369 خودکنترلی از نظر اسلام بهعنوان بخشی از نظام کنترل که اهمیت ویژهاي در نظریههاي مدیریت پیدا کرده است این مطلب به معناي نفی ضرورت نظارت نیست، اما زیاده روي در آن بار منفی به همراه دارد پس بهطور کلی خودکنترلی نوعی نظارت است که میتوان گفت مکمل آنهم محسوب میشود چون هر فرد از درون، ناظر و کنترل کنندهي خود میباشد.
تفاوتهاي مهم فردي و قابل سنجش ویژگیهاي رفتاري را خودکنترلی مینامند، خودکنترلی بیانگر میزان مطابقت ویژگیهاي رفتاري خود با شرایط و موقعیت موجود است - اعتباریان و پورولی، 1387، ص . - 13 خودکنترلی به ویژگی روانشناختی مرتبط با کنترل و نظارت شخص بر رفتار خود اشاره داشته و نشانگر آن است که شخص قادر به تعویق انداختن رفتار خویش و هدایت دوبارهي آن به شیوهي روشن و هدف گر است. بر اساس تعریف گاف پایین بودن این ویژگی باعث رفتار مبتنی بر تکانش و لذت طلبی شده و فرد به سختی میتواند تکانههاي خود را به تعویق اندازد.
کنترل عبارت است از فعالیتی منظم که ضمن آن نتایج مورد انتظار در قالب استانداردهاي انجام عملیات میشوند، سیستم دریافت اطلاعات طراحی میگردد، عملیات پیش بینی شده و انجام شده با هم مقایسه میگردند، اختلافها و انحرافها مشاهده شده ارزیابی و میزان اهمیت آنها مشخص میشوند، سرانجام اصلاحات لازم براي تحقق هدفها و مأموریتهاي سازمان انجام میگیرند - الوانی، 1379، ص . - 88 از اعتقادهاي اسلامی که زمینهساز تحقق خودکنترلی است، مسئله ارزش و کرامت انسان است زیرا اگر انسان قدر و منزلت و جایگاه رفیع خود را بهتر بشناسد دیگر به امور پست و آلوده شدن به زشتیها رضایت نمیدهد و برعکس شخصی که براي خود ارزش و منزلتی قائل نیست تن به هر ذلتی میدهد که اگر انسان داراي خودکنترلی بالا باشد قدر و منزلت خود را هم بالا میداند که این جزء با اعتقادات عمیق دینی میسر نمیشود.
یکی از وظایف اساسی مدیریت، نظارت و کنترل است که بدون آن تحقق اهداف مدیریت امکانپذیر نخواهد بود. اصل اساسی و فرآیند و روشهاي کنترل و نظارت در متون رایج مدیریت بیان شده است؛ اما محتواي این فرآیند بیش از هر چیزي تحت تأثیر نگرش حاکم بر اصول مدیریت و ارزشهاي رایج در محیط است. دین مبین اسلام با بیان نگرش خاص خود نسبت به مبادي موضوعه در تئوريهاي مدیریت و سازمان و باارزشهاي اصیل خود که مبتنی بر فطرت انسان است بیشترین تأثیر را در محتواي این فرآیند - کنترل و نظارت - دارد - دنی، 1390، ص . - 187
در گذشته وقتی میخواستند به اصلاح رفتار بپردازند سعی میکردند شخصیت، نگرشها و ارزشهاي افراد را تغییر دهند اما در خودکنترلی این گونه نیست و به دنبال تغییر نگرش و شخصیت نیست بلکه میخواهد رفتار را تحت کنترل در بیاورد و اگر لازم باشد تغییراتی را در آن ایجاد کند به عبارت دیگر خودکنترلی از معرفت پذیري اجتماعی نشأت میگیرد. گم گشتگی فرهنگی نیز از عواملی است که خودکنترلی فرد را مورد خطر قرار میدهد چون دگرگونی سریع جامعه کارکرد فرهنگ را دچار ضعف میکند و فرد دچار نوعی سردرگمی میشود و در این شرایط ارزشها پایدار به نظر نمیرسند.
چگونگی گذران اوقات فراغت و وضع اقتصادي خانواده در نگرش جوان و نوجوان به فرهنگهاي مختلف مؤثر است. مهمترین عامل هم عدم آشنایی عمیق با تعالیم اسلامی و پیدا نکردن درك صحیح از قوانین متعالی اسلام است. همچنین بین متغیرهاي نگرش دینی، اوضاع اقتصادي خانواده، شیوهي تربیتی خانواده، میزان استفاده خانواده از رسانههاي گروهی بیگانه و گرایشهاي نوجوانان به الگوهاي پوشش که باعث انحراف شخص و جدایی از اعتقادات وي رابطه معناداري وجود دارد.
بر اساس منابع اسلامی - قرآن و روایات معتبر - ، دین اسلام داراي سه ساحت اصلی است که عبارتند از: »عقاید - «باور اعتقاد به حقایق و واقعیتهاي جهان هستی بر اساس توحید - ، »اخلاقیات - «تعاملی که فضایل و رذایل اخلاقی را به انسان شناسانده و راه تهذیب نفس او را از رذایل و تخلق او را به فضایل ارائه میدهد - و »شریعت/ مناسک، احکام و مقررات - «تنظیم کننده روابط فرد با خود، با خدا و با دیگران - - جوادي آملی، 1381، ص . - 28 خودکنترلی و ایمان به خدا و گسترش اعتقادات مذهبی در این روش با تقویت اعتقادات مذهبی فرد و آشنا ساختن فرد با مبانی دینی، میتوان به وي القاء کرد که همیشه چه در خفا و چه در آشکار، در منظر الهی بوده و اعمال خیر و شر وي ثبت شده و در مقابل اعمال خویش مسئول خواهد بود.
در اسلام زمینههاي مناسب براي رشد خودکنترلی افراد فراهم است. فرد مسلمان خود را در مقابل خدا مسئول میپندارد، نه در مقابل رئیس و سازمان، التفات و توجه به حرام و حلال و پرهیز از گناه، شیوههایی هستند که فرد مسلمان را خود کنترل میسازد او همیشه خدا را ناظر اعمال خود میداند - امیري، 1383، ص . - 153 پاي بندي به آموزههاي دینی و داشتن تقیدات مذهبی سد محکمی در برابر آسیبهاي اجتماعی، انحرافات اخلاقی است.
تقیدات مذهبی هم بهطور مستقیم رفتارهاي فردي را کنترل میکند و هم بهطور غیرمستقیم از طریق افزایش عزتنفس، بهبود روابط بین اعضاي خانواده و افزایش نظارت والدین و جامعه موجب افزایش خودکنترلی میشود - احمدي، 1386، ص . - 1 روش پژوهش جامعه، نمونه، روش نمونهگیري: از بین همه دانشجویان پیام نور شهرستان نقده که در سال تحصیلی 1390-91 در یکی از رشتههاي این مرکز مشغول به تحصیل بودند، 60 نفر و از بین همه طلبههاي شهرستان نقده 60 نفر در سال 1390 یک نمونهگیري بهصورت تصادفی انتخاب شدهاند. ویژگیهاي نمونهي مورد مطالعه در جدولهاي 1 و 2 و 3 نشان داده شده است.
