بخشی از مقاله
چکیده
پژوهشهای انجامشده در حوزهی رضایتشغلیغالباً بر نقش مؤلفههای سازمانی تمرکز داشتهاند، در این میان اما مفهوم »سرمایه اجتماعی« به دلیل تمرکز بر روابط و نیز کمیت، کیفیت و تأثیرات این روابط در میان افراد، گروهها و سازمانها میتواند منظری نو برای پرداختن به مقولهی رضایت شغلی بگشاید. از اینرو پژوهش حاضر با هدف تعیین »رابطه بین میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی با رضایت شغلی دانشجو-معلمان دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران در سال تحصیلی «1394-95 به مرحلهی انجام رسیده است. این پژوهش از لحاظ هدف، پژوهشی »کاربردی« و از حیث »روش گردآوری دادهها« یک پژوهش توصیفی از نوع »همبستگی« میباشد.
جامعهی پژوهش متشکل از 160 نفر دانشجو-معلم دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران در سال تحصیلی 1394-95 میباشد که بهدلیل حجم محدود جامعه، از روش »سرشماری« برای تعیین نمونه استفاده گردید که درنهایت 124نفر با عودت پرسشنامههای ارائهشده، با پژوهش حاضر همکاری نمودند. دادههای پژوهش از طریق پرسشنامههای »سرمایهاجتماعی وزیری راد « - 1387 - و »رضایتشغلی هرزبرگ« گردآوری شد و تحلیل این دادهها از طریق آزمونهای »ضریب همبستگی گشتاوری پیرسون، ضریب همبستگی دو رشتهای و ضریب همبستگی دو رشتهای نقطهای« نشان داد که بهجز مؤلفهی »اعتماد«، بین سایر مؤلفههای متغیر سرمایه اجتماعی، رابطهای »مثبت و معنیدار« در سطح معناداری 0/01 با متغیر رضایت شغلی وجود دارد.
نتایج بدست آمده از پژوهش بیانگر این است که مفهوم »رضایت شغلی« از ویژگیهای افراد، مانند هنجارها، ارزشها، نگرشها و نیز از وضعیت افراد در درون یک شبکهی روابط اجتماعی تأثیر میپذیرد. بدین معنی که مفهوم »سرمایه اجتماعی« میتواند بهعنوان یک عامل پیشبینی کننده و تأثیرگذار در رابطه با متغیر رضایت شغلی عمل نماید. این امر بهمنزلهی آن است که برخورداری و بهرهگیری از سرمایه اجتماعی میتواند با تسهیل »کنش« و »روابط متقابل بین فردی«، زمینههای انگیزش و رشد لازم را در دانشجو-معلمان فراهم ساخته و همین احساس رشد، موجبات خشنودی و رضایت آنها را فراهم سازد.
کلمات کلیدی: سرمایه اجتماعی، رضایت شغلی و دانشجو-معلمان.
-1 مقدمه
» سرمایه اجتماعی« یک مفهوم فرا ر شتهای ا ست که بر روابط و نیز کمیت و کیفیت این روابط در میان افراد، گروهها، سازمانها و اجتماعات تمرکز دارد. سرمایه اجتماعی انباشت منابع بالقوه و بالفعلی ست که مربوط به مالکیت یک شبکه بادوام از روابط کم و بیش نهادینه شده است. اهمیت این سرمایه در آن است که حضورش نوعی از کنش را میسر میسازد که برای افراد، گروهها و سازمانها مفید است . اندیشمندان بر مفهوم »سرمایه اجتماعی« بهمنزله یک شرح جامع برای بیان دلایل اینکه چرا برخی جوامع قادرند تا مشکلات جمعی خویش را باهمکاری یکدیگر حل نمایند، درحالیکه جوامع دیگر در متحد کردن اعضای خویش، حول هدفهای مشترک ناتواناند؛ متمرکز میگردند، با این رویکرد میتوان گفت مفهوم سرمایه اجتماعی »به پیوندها و ارتباطات میان اع ضای یک شبکه، بهعنوان یک منبع با ارزش، ا شاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل، موجب تحقق اهداف فردی و سازمانی می شود.
« طرح این رویکرد در ب سیاری از مباحث اجتماعی و رفتاری، ن شاندهنده اهمیت نقش این سرمایه در توسعه و پیشرفت جامعه، بهویژه توسعه اجتماعی دارد - درانی و رشیدی، . - 1387در این بین »نهاد آموزش و پرورش«، بهعنوان یکی از مهمترین و مؤثرترین سازمانهای اجتماعی که نقش بیبدیلی در پیشبرد اهداف توسعهای جامعه ایفا میکند، نیاز دارد تا برای تحقق هر چه بهتر و بیشتر اهداف خود و نیز افزایش کارایی و بهرهوری سازمانی، توجه به مقولهی »سرمایه اجتماعی« را سرلوحهی برنامههای خود قرار دهد. ازاینرو با عنایت به اینکه مفهوم سرمایه اجتماعی به نوع »روابط« بین نیرویهای انسانی یک سازمان/جامعه ا شاره دارد، توجه به نیازها و کمیت و کیفیت روابط بین منابع ان سانی سازمان آموزش و پرورش-که بی شک »معلمین«؛ ا صلیترین آنها به شمار میروند- میتواند مهمترین راهکار، جهت تسهیل و تسریع تحقق اهداف فردی و سازمانی این نهاد باشد.
نکتهی دیگری که در باب سرمایه اجتماعی میتوان بدان اشاره کرد این است که سرمایه اجتماعی عمدتاً مبتنی بر عوامل »فرهنگی-اجتماعی« بوده و شناسایی آن بهعنوان یک سرمایه، چه در سطح خرد و چه در سطح کلان، دارای اهمیتی مضاعف میباشد. از این منظر، سرمایه اجتماعی توسط افراد هدفمند و منطقی که از آن جهت افزایش فرصتهای فردی بهره میگیرند، خلق شده و بهعنوان یک سرمایهی با ارزش برای برنامهریزی و ایجاد نظم در زندگی مورد استفاده قرار میگیرد - کلمن، - 1998، به عبارت دیگر بهرهمندی از سرمایه اجتماعی این افراد را قادر میسازد تا ارزشی به وجود آورند، کاری انجام دهند، به هدفی نائل آیند، مأموریتی را در زندگی انجام داده و نقشی در جهان ایفا کنند؛ لذا هیچ فردی نمیتواند بدون سرمایه اجتماعی، به موفقیت نائل شود - شارع پور، . - 1383
-2 بیان مسئله
نتایج تحقیقات نشان میدهد که سرمایه اجتماعی در موفقیت سازمانی تأثیر »مثبت و معنیداری« دارد، بهعنوان نمونه »کلمن«، »پانتام« و »فوکویاما« در نظریهها و تحقیقات خویش نشان دادهاند که سرمایه اجتماعی میتواند به کاهش هزینههای سازمانی و افزایش بهرهوری و حتی پیشرفت اقتصادی بیانجامد - سالار زاده و حسنزاده، . - 1385 این امر بدین معنی است که سازمانها و ارگانهای مختلف میتوانند با توجه به مؤلفه سرمایه اجتماعی در ابعاد »شناختی، ساختاری و رابطهای« سازمان خویش تحولات رو به رشدی را رقم بزنند. به عبارت واضحتر، سرمایه اجتماعی بهعنوان یکی از قابلیتها و دارائیهای مهم سازمانی می تواند در سازمانهای مورد توجه در مقایسه با دیگر سازمانها، مزیت سازمانی پایدار ایجاد نماید و بهمثابه یک اهرم توفیق آفرین در سازمان ایفای نقش نماید.
چراکه سرمایه اجتماعی بستر بسیار مناسبی برای بهرهوری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد میشود و مدیرانی که بتوانند در سازمان خویش از مزیتهای سرمایه اجتماعی بهره بگیرند، راه کامیابی شغلی و سازمانی مجموعه خویش را هموار نمودهاند.»سازمان آموزش و پرورش« نیز بهعنوان یک سازمان اجتماعی، برای افزایش کارایی و بهرهوری خویش، ناگزیر از بهرهگیری سرمایه اجتماعی بهعنوان یکی از سرچشمههای سرمایه است. چراکه مطابق نظر اغلب نظریهپردازان اجتماعی؛ بهرهوری و موفقیت یک سازمان تنها به عوامل مادی وابسته نیست، بلکه مؤلفههایی همچون »انسجام گروهی«، »اعتماد بین فردی«، »رضایت شغلی«، »کیفیت روابط غیررسمی« و...، اثربخشی بهمراتب بیشتری از مؤلفههای مادی دارند - ازکیا و غفاری، . - 1388
همچنین میتوان گفت در سطح جوامع بشری سازمانی وجود ندارد که کارایی و بهرهوری آن مستقیماً به عملکرد کارکنان آن بستگی نداشته باشد. سازمانهای آموزشی نیز از این قاعده مستثنا نیستند و برای اینکه بتوانند همانند سایر سازمانها، مسائل و مشکلات خود را حلوفصل کرده و اهداف سازمانی خویش را محقق سازند، نیاز به معلمانی آگاه و شایسته دارند که بتوانند متنا سب با برنامههای آموزشی مشخص شده ایفای نقش نمایند. بدیهی است با چنین رویکردی توجه به »رضایت شغلی« معلمان بهعنوان یکی از عناصر و ارکان اصلی سازمانهای آموزشی، عامل مهمی در راستای تحقق اهداف سازمانی به شمار میرود، زیرا مفهوم »رضایت شغلی« هم از ویژگیهای افراد، مانند هنجارها، ارزشها و نگرشهای آنان تأثیر میپذیرد و هم متغیری است از وضعیت افراد در درون یک شبکهی روابط اجتماعی متأثر میشود. حال با عنایت به آنچه در سطور فوق مورداشاره قرار گرفت، این سؤال به ذهن متبادر میگردد که »میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی چه رابطهای با رضایت شغلی دانشجو-معلمان دارد؟«
-3 اهمیت و ضرورت
اندی شمندان حول این مو ضوع اتفاقنظر دارند که عمده دلیل اهمیت » سرمایه اجتماعی« به این دلیل ا ست که این متغیر با ح ضورش، »نوعی از کنش« را میسر میسازد و برای افراد، گروهها و سازمانهایی که بهاندازه کافی از آن برخوردار هستند، مفید و سودمند میباشد - کلمن، . - 1998 علت توجه به سرمایه اجتماعی مبتنی بر نقشی است که سرمایه اجتماعی در »تولید و افزایش سرمایه انسانی، اقتصادی و محیطی« ایفا میکند - شریفیان ثانی، . - 1380 به عقیده »ل سر« د ست کم دو انگیزه مقدماتی وجود دارد که افراد، سازمانها و دولتها را ملزم میکند که به آثار سرمایه اجتماعی و تأثیر آن بر رشد اقتصادی و موفقیت سازمانی توجه کنند: اول، اهمیت سازمانهای مبتنی بر دانش و دوم؛ رشد اقتصادی شبکهای شده - فقیهی و فیضی، . - 1385 در واقع، »کیفیت بالای سرمایه اجتماعی« به افراد و سازمانها کمک میکند تا عملکرد و رفتار پایدارشان را بهبود بخشد - دانچو، . - 2008
در همین راستا با توجه به اینکه معلمان رسالت خطیر آموزش و پرورش نسلهای آتی و آیندهسازان یک کشور را بر عهده دارند، بهرهمندی مناسب ایشان از » سرمایه اجتماعی« میتواند به طُرق مختلفی همچون تسهیل و تسریع گردش اطلاعات و دانش - چه دانش ضمنی و چه دانش مدون - در درون نظامهای آموزشی، تسهیل شکلگیری سرمایه انسانی، کاهش هزینههایی از قبیل هزینههای کنترل و نظارت و نیز تسهیل نمودن دسترسی به افراد داخل و خارج سازمان آموزشی، نقش مهمی را در تحقق بهتر و سریعتر دو هدف مذکور - شکلدهی سازمانهای مبتنی بر دانش و رشد اقتصادی شبکهای - ایفا کنند.
از سوی دیگر نظامهای آموزشی بهواسطهی معلمین خود از طریق »تعلیم و تربیت« نقش مهمی را در تشکیل سرمایه اجتماعی، همچون بالا بردن »انسجام اجتماعی«، »مشارکت« و »افزایش اعتماد« بازی میکنند؛ به عبارت دیگر، معلمین درون نظامهای آموزشی میتواند منتقلکننده این سرمایه در قالب »انگارهها«، »ارزشها«، »هنجارها« و »اعتماد اجتماعی« به فراگیران خود باشد. این امر بدین معنی است که معلمین و نظامهای آموزشی، کانون اصلی پدیدآوری و گسترش سرمایه اجتماعی در سطح جامعه به شمار میروند و توسعهنیافتگی آنها در راه پدیدآوری، تولید و افزایش کیفیت سرمایه اجتماعی جامعه، منجر به ناکارآمدی و عدم اثربخشی نهاد آموزش در پیشبرد برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور خواهد شد - شعبانی ورکی و آهنچیان، . - 1385
از همین رو لازم است معلمان بهعنوان بزرگسالان شاغل در جامعه، برای تداوم زندگی خود و بهویژه درزمینهی زندگی شغلی خود؛ »تجدید و ارتقاء دانش، مهارت و نگرشهای« خویش را مورد توجه قرار داده تا قادر باشند همراه با تو سعه تکنولوژی، شیوههای جدید رفتاری را فرا گرفته و قادر باشند بهگونهای رفتار کنند که خرسندی و رضایت آنها را به دنبال داشته باشد. در این بین برخورداری و بهرهگیری از سرمایه اجتماعی میتواند با » تسهیل کنش« و » روابط متقابل بین فردی«، زمینههای انگیزش و رشد لازم را در معلمان فراهم ساخته و همین احساس رشد، موجبات خشنودی و رضایت معلمان را فراهم آورد. از باب تأیید این نکته میتوان به پژوهش افرادی نظیر »ا سمیت ملوین» - 2002 - «هنک فلاپ« و »بته ولکر - 2001 - « ا شاره کرد که در پژوهشهای خود ت صریح میکنند؛ »روابط و منا سبات بین شخصی همکاران باهمدیگر« در رضایت شغلی آنها تأثیر دارد - رکوئنا، . - 2003
در مجموع با به عنایت موارد اشاره شدهی فوق، مطالعهی میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی در بین دانشجو-معلمان دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، نه تنها فهم و شناخت متولیان نظام آموزشی را از میزان برخورداری رکن اصلی سازمان خویش از مؤلفهی تعیینکنندهای نظیر »سرمایه اجتماعی« را مشخص میکند، بلکه این امکان را به دست میدهد تا بتوان رابطهی برخورداری از این سرمایه را با دیگر مؤلفههای دخیل در بهبود کارایی فردی و سازمانی نظام آموزشی را بدست آورد و از طریق شناسایی این رابطهها، در صورت نیاز از طریق ارائه آموزشهای مناسب، تلاشهای لازم جهت غنیتر کردن میزان برخورداری جامعه هدف از سرمایه اجتماعی را انجام داد که این امر بهنوبه خود تحقق بهتر و آسانتر اهداف و نیز افزایش عملکرد و بهرهوری فردی و سازمانی را به دنبال خواهد داشت. بررسیهای بهعملآمده نیز نشان میدهد پژوهشهای اندکی با محوریت بررسی تأثیرگذاری مؤلفههای مورد اشاره بر یکدیگر در سطح داخلی و خارجی صورت گرفته است که همین واقعیت، ضرورت کنکاش بیشتر در این حوزه را ایجاب مینماید.
